Afganistan

Geografia

Afganistan ma wiele gór. Góry te nazywają się Hindukusz i Himalaje. Największą górą w Afganistanie jest góra Nowshak. Są tam równiny (które mają glebę, która jest dobra do uprawy roślin) i pogórza. Część jest również sucha i nazywa się Pustynia Registan.

Afganistan ma śnieg i lodowce w górach. Amu Darya to duży strumień wody, czyli rzeka.

Kraj posiada wiele cennego kamienia zwanego lapis lazuli, który został użyty do ozdobienia grobowca egipskiego króla Tutanchamona.

Klimat

W Afganistanie panuje klimat kontynentalny z gorącym latem i mroźną zimą. Brak wody czasami powoduje problemy dla rolników. Na pustyni często zdarzają się burze piaskowe.

Ośnieżone góry Koh-i-Baba w prowincji Bamyan w Afganistanie.

Rośliny i zwierzęta

W południowym Afganistanie nie ma wielu roślin, ponieważ jest tam sucho. Tam, gdzie jest więcej wody, jest więcej roślin. W górach są lasy sosnowe i jodłowe, cedrowe, dębowe, orzechowe, olchowe i jesionowe.

Dzikie zwierzęta w Afganistanie żyją w górach. W kraju żyją wilki, lisy, szakale, niedźwiedzie, a także dzikie kozy, gazele, dzikie psy, wielbłądy i dzikie koty, takie jak lampart śnieżny. Ptaki to sokoły, orły i sępy. Makaki Rhesus i rude latające wiewiórki są również w Afganistanie.

Wiele lat wojny, polowań i lata bez wody zabiły zwierzęta w Afganistanie. Kiedyś w Afganistanie były tygrysy, ale teraz nie ma ich wcale. Niedźwiedzie i wilki prawie zniknęły.

Zagrożone wyginięciem pantery śnieżne żyją w zimnym Hindukuszu, ale mają grube futro, aby się ogrzać. Myśliwi sprzedają miękkie skóry lampartów na rynkach w stolicy Kabulu.

Ludzie i kultura

Wielu ludzi przemierzało lub najeżdżało ziemię Afganistanu. Dzisiejsi mieszkańcy Afganistanu są znani jako Afgańczycy. Mają oni wiele cech przekazanych przez poprzednie ludy.

Najliczniejszą grupą ludności są Pasztunowie. Stanowią oni około połowy ludności. Tadżycy są drugą co do wielkości grupą etniczną, stanowiąc około jednej piątej ludności. Przed XX wiekiem Tadżyków nazywano Sartami, a niektórzy z nich wywodzą się z ludów irańskich. Większość Pasztunów jest również spokrewniona z ludami irańskimi. Niektórzy Pasztunowie i Tadżycy żenią się ze sobą, ale jednocześnie są rywalami. Trzecią co do wielkości grupą są Hazarowie. Pochodzą z obszaru Hazaristan w środkowym Afganistanie. Inne grupy w kraju to Uzbecy, Aimaq, Turkmeni, Nuristani, Balochowie, Pashayi i kilka innych.

Dari-Perski i Pashto są oficjalnymi językami Afganistanu. Wiele osób posługuje się obydwoma językami. Oba są językami indoeuropejskimi z podrodziny języków irańskich. Zazwyczaj zapisuje się je alfabetem arabskim. Uzbecki i turkmeński są powszechnie używane na północy, a Nuristani i Pashai są używane na wschodzie. Prawie wszyscy Afgańczycy wyznają religię islamu.

Afganistan jest krajem w dużej mierze wiejskim. Oznacza to, że jest tam tylko kilka dużych miast. Około jedna piąta ludności mieszka w miastach. Kabul, stolica kraju, jest największym miastem. Leży na południe od pasma Hindukuszu i wzdłuż rzeki Kabul. Inne miasta w Afganistanie to Kandahar, Herat, Mazar-e Sharif i Jalalabad. Ludność wiejska składa się z rolników i nomadów. Rolnicy mieszkają głównie w małych wioskach wzdłuż rzek. Koczownicy mieszkają w namiotach, przemieszczając się z miejsca na miejsce ze swoimi zwierzętami i dobytkiem. Niektórzy ludzie żyją w wysokich górach centralnych. Niektórzy żyją na pustyniach na południu i południowym zachodzie. Miliony ludzi opuściły Afganistan, aby uciec przed wojnami, które miały miejsce pod koniec XX i na początku XXI wieku. Większość z nich zamieszkała w sąsiednim Pakistanie i Iranie.

Festiwal Afghan Youth Voices 2011 w Ogrodach Babura w Kabulu

Historia

Afganistan leży na trasie ważnych szlaków handlowych, które łączą południową i wschodnią Azję z Europą i Bliskim Wschodem. Z tego powodu wielu budowniczych imperiów postanowiło rządzić na tym terenie. Znaki, że ci cesarze byli w pobliżu Afganistanu, nadal istnieją w wielu częściach kraju. Afganistan leży w pobliżu tego, co kiedyś było Jedwabnym Szlakiem, więc ma wiele kultur. Nawet 8000 lat temu ludy Afganistanu pomagały rozwijać (tworzyć) główne światowe religie, handlowały i wymieniały się wieloma produktami, a czasem kontrolowały politykę i kulturę w Azji.

Prehistoria

Archeolodzy kopiący jaskinię na terenie dzisiejszego północno-wschodniego Afganistanu (w Badachszanie) odkryli, że ludzie żyli w tym kraju już 100 tys. lat temu. Znaleźli czaszkę neandertalczyka, czyli wczesnego człowieka, a także narzędzia sprzed około 30 000 lat. W innych częściach Afganistanu archeolodzy odkryli ceramikę i narzędzia, które mają od 4000 do 11000 lat - dowód na to, że Afgańczycy byli jednymi z pierwszych ludzi na świecie, którzy uprawiali rośliny i hodowali zwierzęta.

Rolnicy i pasterze osiedlili się na równinach otaczających Hindukusz już w 7000 r. p.n.e. Ludzie ci mogli wzbogacić się na lapis lazuli, które znajdowali wzdłuż koryt rzek, a którymi handlowali z wczesnymi miastami na zachodzie, na płaskowyżu irańskim i w Mezopotamii. Gdy farmy i wioski rozrastały się i kwitły w Afganistanie, ci starożytni ludzie w końcu wynaleźli irygację (kopanie rowów dla wody, by płynęła do upraw), która pozwoliła im uprawiać rośliny na pustynnych równinach północnego Afganistanu. Ta cywilizacja (zaawansowany stan organizacji) jest dziś nazywana BMAC (Bactria-Margiana Archaeological Complex) lub "cywilizacją Oxus".

Cywilizacja Oxusu rozszerzyła się tak daleko na wschód, jak zachodnia krawędź doliny Indusu w okresie pomiędzy 2200 a 1800 p.n.e. Ludzie ci, którzy byli przodkami Indo-Aryjczyków, używali terminu "Aryjczycy", aby określić swoją etniczność, kulturę i religię. Uczeni wiedzą o tym, gdy czytają starożytne teksty tych ludzi; Avesta Irańczyków i Wedy Indoaryjczyków.

Zoroaster, założyciel religii zoroastryjskiej, najwcześniejszej na świecie religii monoteistycznej, (czyli religii wierzącej w jednego boga) żył na tym terenie (gdzieś na północ od dzisiejszego Afganistanu), około 1000 roku p.n.e.

Historia starożytna

Przed połową VI wieku p.n.e. ziemie te znajdowały się w rękach Medów. Następnie Achemenidowie przejęli kontrolę nad krainą i uczynili ją częścią imperium perskiego. Aleksander Wielki pokonał i podbił imperium perskie w 330 r. p.n.e.. Założył kilka miast na tym terenie. Mieszkańcy używali greckiej kultury i języka. Po Aleksandrze Grecy, Baktryjczycy, Scytowie, Kuszanowie, Partowie i Sasanidzi rządzili na tym terenie.

Kuszanowie rozprzestrzeniali buddyzm z Indii w 1 wieku p.n.e., a buddyzm pozostał ważną religią na tym obszarze aż do podboju islamskiego w 7 wieku naszej ery.

Buddy z Bamiyan były gigantycznymi posągami, pamiątką po buddyzmie w Afganistanie. Zostały zniszczone przez Talibów w 2001 roku. Odbyły się międzynarodowe protesty. Talibowie uważają, że starożytne posągi były nieislamskie i że mieli prawo je zniszczyć.

Historia średniowiecza

Arabowie wprowadzili islam w VII wieku i powoli zaczęli rozprzestrzeniać nową religię. W IX i X wieku w Afganistanie do władzy doszło wiele lokalnych dynastii islamskich. Jedną z najwcześniejszych byli Tahiridowie, których królestwo obejmowało Balkh i Herat; uniezależnili się od Abbasydów w 820 roku. Tahiridowie zostali zastąpieni około 867 roku przez Saffaridów z Zaranj w zachodnim Afganistanie. Lokalni książęta na północy wkrótce stali się feudatorami potężnych Samanidów, którzy rządzili z Buchary. Od 872 do 999 roku na północ od Hindukuszu w Afganistanie trwał złoty wiek pod rządami Samanidów.

W X wieku lokalni Ghaznavidowie zamienili Ghazni w swoją stolicę i mocno ugruntowali islam na wszystkich obszarach Afganistanu, z wyjątkiem regionu Kafiristan na północnym wschodzie. Mahmud z Ghazni, wielki sułtan Ghaznavid, podbił region Multan i Pendżab, i przeprowadził najazdy do serca Indii. Mohammed bin Abdul Jabbar Utbi (Al-Utbi), historyk z X wieku, napisał, że tysiące "Afgańczyków" było w armii Ghaznavidów. Dynastia Ghaznavidów została zastąpiona przez Ghoridów z Ghor pod koniec XII wieku, którzy w imię islamu ponownie podbili terytorium Ghaznavidów i rządzili nim do 1206 roku. W skład armii Ghoridów wchodzili również etniczni Afgańczycy.

Afganistan został uznany za Khorasan, co oznacza "kraj wschodzącego słońca", który był dobrze prosperującym i niezależnym regionem geograficznym sięgającym aż do rzeki Indus.

Wszystkie główne miasta współczesnego Afganistanu były w przeszłości ośrodkami nauki i kultury. Na tym terenie powstała i rozkwitła literatura nowoperska. Wcześni poeci perscy, tacy jak Rudaki, pochodzili z terenów dzisiejszego Afganistanu. Co więcej, Ferdowsi, autor Szahnameh, narodowego eposu Iranu, i Rumi, słynny poeta suficki, również pochodzili z dzisiejszego Afganistanu. Z tego kraju wywodzą się tacy naukowcy, jak Awicenna, Al-Farabi, Al-Biruni, Omar Chajjam, Al-Khwarizmi i wielu innych, którzy są powszechnie znani ze swojego ważnego wkładu w takie dziedziny, jak matematyka, astronomia, medycyna, fizyka, geografia i geologia. Pozostało kulturalną stolicą Persji aż do niszczycielskiej inwazji Mongołów w XIII wieku.

Timur, pogromca Turków, przejął władzę pod koniec XIV wieku i rozpoczął odbudowę miast w tym regionie. Następcy Timura, Timurydzi (1405-1507), byli wielkimi mecenasami nauki i sztuki, którzy wzbogacili swoją stolicę Herat o wspaniałe budowle. Pod ich rządami Afganistan cieszył się pokojem i dobrobytem.

Pomiędzy południową częścią Hindukuszu a rzeką Indus (dzisiejszy Pakistan) znajdowała się ojczysta ziemia plemion afgańskich. Nazywali oni tę ziemię "Afganistan" (co oznacza "ziemia Afgańczyków"). Afgańczycy rządzili bogatym północnym subkontynentem indyjskim ze swoją stolicą w Delhi. Od 16 do początku 18 wieku, Afganistan był przedmiotem sporu między Safawidami z Isfahanu i Mughals z Agry, którzy zastąpili afgańskich władców Lodi i Suri w Indiach. Safawidzi i Mogołowie czasami uciskali Afgańczyków, ale w tym samym czasie Afgańczycy używali każdego imperium do karania drugiego. W 1709 r. Hotaki Afgańczycy doszli do władzy i całkowicie pokonali Imperium Perskie. Następnie pomaszerowali w kierunku indyjskich Mogołów i nominalnie pokonali ich z pomocą sił Afszarydów pod wodzą Nadera Szacha Afszara.

W 1747 roku, po tym jak Nader Shah z Persji został zabity, wielki przywódca o imieniu Ahmad Shah Durrani zjednoczył wszystkie różne plemiona muzułmańskie i założył Imperium Afgańskie (Imperium Durrani). Jest on uważany za ojca założyciela nowoczesnego państwa Afganistan, podczas gdy Mirwais Hotak jest dziadkiem narodu.

Historia najnowsza

W XIX wieku Afganistan stał się strefą buforową między dwoma potężnymi imperiami - Indiami Brytyjskimi i Rosją. Gdy Indie Brytyjskie posuwały się naprzód w Afganistanie, Rosja poczuła się zagrożona i rozszerzyła swoją ekspansję na południe Azji Środkowej. Aby powstrzymać rosyjską ekspansję, Wielka Brytania próbowała uczynić Afganistan częścią swojego imperium, ale Afgańczycy toczyli wojny z prowadzonymi przez Brytyjczyków Indiami w latach 1839-1842 i 1878-1880. Po trzeciej wojnie w 1919 roku, Afganistan pod wodzą króla Amanullaha zyskał szacunek i uznanie jako całkowicie niezależne państwo.

Królestwo Afganistanu było monarchią konstytucyjną utworzoną w 1926 roku. Było państwem sukcesorskim Emiratu Afganistanu. 27 września 1934 roku, za rządów Zahira Szaha, Królestwo Afganistanu przystąpiło do Ligi Narodów. W czasie II wojny światowej Afganistan zachował neutralność. Prowadził dyplomatyczną politykę niezaangażowania.

Powstanie Pakistanu w 1947 r. jako wschodniego sąsiada stworzyło problemy. W 1973 r. kryzysy polityczne doprowadziły do obalenia króla. Nowy przywódca kraju zakończył monarchię i uczynił z Afganistanu republikę. W 1978 r. komunistyczna partia polityczna wspierana przez Związek Radziecki przejęła kontrolę nad rządem Afganistanu. To posunięcie wywołało rebelie w całym kraju. Rząd zwrócił się do Związku Radzieckiego o pomoc wojskową. Sowieci wykorzystali sytuację i najechali Afganistan w grudniu 1979 roku.

Większość ludzi w Afganistanie sprzeciwiała się nagłej obecności Sowietów w ich kraju. Przez prawie dekadę antykomunistyczne siły islamskie, znane jako mudżahedini, były szkolone w sąsiednim Pakistanie do walki z Sowietami i rządem afgańskim. Stany Zjednoczone i inne antysowieckie kraje wspierały mudżahedinów. W długiej wojnie zginęło ponad milion afgańskich cywilów. Armia Radziecka straciła w tej wojnie ponad 15 000 żołnierzy. Miliony Afgańczyków opuściło swój kraj, aby pozostać bezpiecznymi w sąsiednim Pakistanie i Iranie. W 1989 roku Armia Radziecka wycofała ostatnie swoje wojska.

Po odejściu Sowietów różni afgańscy watażkowie zaczęli walczyć o kontrolę nad krajem. Władcy otrzymywali wsparcie z innych krajów, w tym z sąsiedniego Pakistanu i Iranu. Bardzo konserwatywna grupa islamska znana jako Talibowie wyłoniła się, próbując zakończyć wojnę domową. Do końca lat 90. talibowie przejęli kontrolę nad 95% terytorium Afganistanu. Grupa znana jako Sojusz Północny, mająca siedzibę w północnym Afganistanie w pobliżu granicy z Tadżykistanem, kontynuowała walkę z talibami.

Talibowie rządzili Afganistanem zgodnie z ich surową wersją prawa islamskiego. Ludzie, którzy według talibów łamali te prawa, byli okrutnie karani. Ponadto talibowie całkowicie ograniczyli prawa kobiet. Z powodu takiej polityki większość krajów odmówiła uznania rządu talibów. Jedynie Pakistan, Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie (ZEA) zaakceptowały ich jako oficjalny rząd.

Talibowie rozgniewali również inne kraje, pozwalając podejrzanym terrorystom swobodnie żyć w Afganistanie. Wśród nich był Osama bin Laden i członkowie sieci terrorystycznej Al-Kaida. We wrześniu 2001 roku Stany Zjednoczone obarczyły bin Ladena winą za ataki terrorystyczne na World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon pod Waszyngtonem. Talibowie odmówili wydania go Stanom Zjednoczonym. W odpowiedzi Stany Zjednoczone i ich sojusznicy rozpoczęli w październiku 2001 r. kampanię bombową przeciwko Al-Kaidzie. W ciągu kilku miesięcy talibowie opuścili Kabul, a do władzy doszedł nowy rząd kierowany przez Hamida Karzaja, ale walki między talibami a wojskami pod dowództwem USA trwały nadal. Bojownicy talibscy przedostali się do Afganistanu z sąsiedniego Pakistanu. Afgańczycy oskarżają pakistańskie wojsko o to, że stoi za talibskimi bojownikami, ale Pakistan odrzucił te oskarżenia i stwierdził, że stabilny Afganistan leży w jego własnym interesie.

W grudniu 2004 r. Hamid Karzaj został pierwszym demokratycznie wybranym prezydentem Afganistanu. NATO rozpoczęło odbudowę Afganistanu, w tym jego instytucji wojskowych i rządowych. Powstało wiele szkół i uczelni. Poprawiła się wolność dla kobiet. Kobiety mogą studiować, pracować, prowadzić samochód i ubiegać się o urzędy. Wiele afgańskich kobiet pracuje jako politycy, niektóre są ministrami, a co najmniej jedna jest burmistrzem. Inne otworzyły firmy, wstąpiły do wojska lub policji. Gospodarka Afganistanu również uległa znacznej poprawie, a NATO zgodziło się w 2012 roku pomagać temu krajowi przez co najmniej kolejne 10 lat po 2014 roku. W międzyczasie Afganistan poprawił stosunki dyplomatyczne z wieloma krajami na świecie i kontynuuje je.

Zoroaster, założyciel zoroastryzmu, żył w Baktrii, starożytnej krainie położonej na północy dzisiejszego Afganistanu.


Kamienna figurka kobiety, znana jako Bactrian Princess, z Bactrii, na północ od Afganistanu, około 4000 lat temu


Nazwy terytoriów za czasów kalifatu w 750 r. n.e. Khorasan był częścią Persji (w kolorze żółtawym).


Ahmad Shah Durrani, założyciel nowoczesnego państwa Afganistan w 1747 roku.


Były prezydent Afganistanu Hamid Karzaj podczas obchodów Dnia Niepodległości Afganistanu w Kabulu w 2011 r.


Wyszkolona przez NATO Afgańska Armia Narodowa (ANA).


Terminal wojskowy NATO na międzynarodowym lotnisku w Kabulu

Rząd

Afganistan jest nowo powstałą demokracją. Zgodnie z nową konstytucją, prezydent i dwóch wiceprezydentów wybieranych jest co pięć lat. Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa (ISAF) pomagają rządowi utrzymać pokój i odbudować kraj.

Rząd nadal boryka się z problemami związanymi z talibami, bezpieczeństwem wewnętrznym i usługami publicznymi.

Powiązane strony

• Afganistan na igrzyskach olimpijskich
• Reprezentacja Afganistanu w piłce nożnej
• Wykaz rzek Afganistanu