Filharmonia Nowojorska (New York Philharmonic) — historia i fakty
Filharmonia Nowojorska jest najstarszą orkiestrą symfoniczną w Stanach Zjednoczonych. Większość koncertów przez wiele lat odbywała się w Avery Fisher Hall w Nowym Jorku, obecnie orkiestra występuje głównie w sali w Lincoln Center (po generalnej przebudowie i zmianie nazwy obiektu).
Orkiestra rozpoczęła swoją działalność w 1842 roku. Wówczas nosiła nazwę Towarzystwa Filharmonicznego. Na swoim pierwszym koncercie orkiestra zagrała bardzo długi program, w którym znalazła się V Symfonia Beethovena pod dyrekcją Ureli Corelli Hill. Muzycy pracowali jako stowarzyszenie spółdzielcze lub "komunistyczne". Oznaczało to, że muzycy sami ustalali zasady funkcjonowania orkiestry: kto może zostać członkiem, jaka muzyka będzie wykonywana i kto będzie dyrygował. Na koniec każdego sezonu dzielili między siebie zarobione przez orkiestrę pieniądze.
Historia i rozwój
Początkowa forma organizacyjna — kolektywna i samorządna — sprzyjała rozwojowi życia muzycznego w Nowym Jorku, ale z czasem orkiestra przeszła do bardziej zawodowego modelu: wprowadzono stałych dyrygentów, kontrakty i regularne wynagrodzenia dla muzyków. W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku Filharmonia zaczęła zyskiwać międzynarodową reputację, zapraszając czołowych dyrygentów i solistów oraz uczestnicząc w istotnych premierach i tournée.
Dyrygenci i osobowości
W ciągu ponad 180 lat działalności z orkiestrą współpracowało wielu wybitnych dyrygentów i gości. Wśród postaci związanych z Filharmonią warto wymienić zarówno założyciela Ureli Corelli Hilla, jak i późniejszych znaczących dyrektorów artystycznych oraz słynnych gości, którzy kształtowali jej brzmienie i repertuar.
- Ważne nazwiska historyczne i współczesne to m.in. Gustav Mahler (związany z orkiestrą na początku XX wieku), Leonard Bernstein (który stał się ikoną orkiestry i popularyzował muzykę klasyczną dzięki telewizyjnym Young People's Concerts), a także inni wpływowi dyrygenci i goście.
- Filharmonia zaprosiła również wielu światowej sławy solistów i kompozytorów, co przyczyniło się do rozszerzenia repertuaru i renomy orkiestry.
Siedziba i sale koncertowe
Przez większość swojej historii Filharmonia koncertowała w różnych salach Nowego Jorku. Od początku lat 60. XX wieku główną sceną orkiestry stał się kompleks Lincoln Center. Budynek znany przez lata jako Avery Fisher Hall przeszedł przebudowy i zmiany nazw, a po modernizacji sala zyskała nową akustykę i udogodnienia dla publiczności i wykonawców.
Działalność artystyczna i społeczna
Filharmonia Nowojorska prowadzi rozległą działalność artystyczną: regularne sezony koncertowe, festiwale, tournée krajowe i międzynarodowe, nagrania oraz projekty edukacyjne. Orkiestra była i jest inicjatorem programów popularyzujących muzykę klasyczną, współpracuje z młodymi wykonawcami, szkołami i instytucjami kultury. Dzięki programom edukacyjnym i transmisjom radiowym oraz telewizyjnym (np. cykl Young People's Concerts) Filharmonia miała duży wpływ na upowszechnienie muzyki symfonicznej w Stanach Zjednoczonych.
Repertuar i premiery
Repertuar Filharmonii obejmuje muzykę od klasyki (Beethoven, Brahms, Mozart) poprzez romantyzm i muzykę XX wieku aż po utwory współczesnych kompozytorów. Orkiestra wielokrotnie zamawiała i wykonywała premiery dzieł współczesnych twórców, przyczyniając się do rozwoju repertuaru orkiestrowego.
Nagrania i transmisje
Filharmonia nagrywała liczne płyty i uczestniczyła w transmisjach radiowych oraz telewizyjnych, co umacniało jej pozycję w kraju i za granicą. Dzięki nagraniom historycznym i współczesnym orkiestra zyskała międzynarodowy zasięg i stała się jednym z symboli amerykańskiej sceny symfonicznej.
Znaczenie kulturowe
Filharmonia Nowojorska to instytucja o dużym znaczeniu kulturowym — nie tylko jako zespół wykonawczy najwyższej klasy, lecz także jako organizator wydarzeń muzycznych, mecenas edukacji muzycznej i reprezentant tradycji symfonicznej w USA. Jej bogata historia odzwierciedla rozwój życia muzycznego i społecznego w Nowym Jorku oraz w całych Stanach Zjednoczonych.
Wiele szczegółów dotyczących poszczególnych okresów, dyrygentów i konkretnych premier zasługuje na oddzielne omówienie; powyższy tekst ma charakter przeglądowy i może być rozszerzony o dane biograficzne dyrygentów, listy najważniejszych nagrań oraz opis najnowszych programów edukacyjnych orkiestry.
Dziewiąta część Beethovena i nowy dom, 1846 r.
Orkiestra odniosła wielki sukces, ale potrzebowała nowej sali koncertowej. Dali koncert na rzecz zbiórki pieniędzy, na którym znalazła się IX Symfonia Beethovena. Po raz pierwszy zagrano ją w Ameryce. Koncert odbył się w Castle Garden na południowym krańcu Manhattanu. W orkiestrze i chórze wystąpiło około 400 wykonawców. Słowa śpiewane przez chór zostały przetłumaczone na język angielski. Był to pierwszy raz, kiedy ten utwór został zaśpiewany po angielsku gdziekolwiek na świecie. Bilety kosztowały jednak bardzo dużo pieniędzy: 2,00 USD za sztukę, więc nie przyszło zbyt wiele osób. Minęło trochę czasu, zanim orkiestra otrzymała swoją salę koncertową. Wielu ludzi uważało 9 symfonię Beethovena za dziwny utwór, ponieważ chór śpiewa tylko w ostatniej części, która nazywa się "Oda do radości". W 1865 roku Theodore Eisfeld poprowadził koncert żałobny orkiestry dla niedawno zamordowanego Abrahama Lincolna, ale ostatnia część nie została wykonana, ponieważ uznano, że "Oda do radości" nie jest odpowiednia na tę smutną okazję.
Konkurencja ze strony innej orkiestry, 1878 r.
Leopold Damrosch, który był koncertmistrzem Franza Liszta w Weimarze, był dyrygentem orkiestry w sezonie 1876-1877. Publiczność jednak nie darzyła go sympatią, więc założył własną orkiestrę: Symphony Society of New York. Kiedy zmarł w 1885 roku, jego 23-letni syn Walter Johannes Damrosch przejął stery i kontynuował rywalizację z dawną Filharmonią. To właśnie Walter miał uświadomić bogatemu Szkotowi Andrew Carnegie, że Nowy Jork potrzebuje naprawdę dobrej sali koncertowej. 5 maja 1891 roku Walter i rosyjski kompozytor Czajkowski poprowadzili pierwszy koncert w nowej sali Music Hall. Kilka lat później ta nowa sala została przemianowana na Carnegie Hall na cześć człowieka, który dał pieniądze na jej budowę.
Theodore Thomas rozpoczął dyrygowanie Filharmonią w 1877 roku i uczynił z niej bardzo dobrą orkiestrę. W 1891 roku Thomas opuścił Nowy Jork i założył Chicagowską Orkiestrę Symfoniczną.
Anton Seidl dyrygował orkiestrą do 1898 roku. Seidl pracował jako asystent Wagnera i był znany z dyrygowania muzyką Wagnera. Po raz pierwszy wykonał IX Symfonię "Z Nowego Świata" Antonina Dvořáka. Wielu ludzi było smutnych, gdy Seidl zmarł nagle w 1898 roku na zatrucie pokarmowe w wieku 47 lat. Dwanaście tysięcy osób ubiegało się o bilety na jego pogrzeb w MetropolitanOpera House przy 39th Street i Broadway, a ulice były zakorkowane.
Nowy zarząd, 1909 r.
W 1909 roku orkiestra została zorganizowana inaczej. Zamiast spółdzielni kierowała nią niewielka grupa ludzi zwanych gwarantami. Przekonali oni Gustava Mahlera, by został głównym dyrygentem. Zamiast 18 koncertów w sezonie dawali 54, w tym tournee po Nowej Anglii. Mahler był przyzwyczajony do dyrygowania operą, ale teraz mógł dyrygować symfoniami i przedstawiał publiczności swoje własne kompozycje. Za jego czasów orkiestra po raz pierwszy otrzymała regularne pensje.
W latach 1911-1920 dyrygentem Filharmonii był Josef Stransky, który prowadził wszystkie koncerty orkiestry w tym okresie.
Fuzje i zasięg, 1921 r.
Kiedy w 1921 roku Filharmonia połączyła się z Narodową Symfonią, ich dyrygentem był Holender Willem Mengelberg. Pozostał tam przez dziewięć lat, choć inni dyrygenci, w tym Bruno Walter, Wilhelm Furtwängler, Igor Strawiński i Arturo Toscanini, prowadzili około połowy koncertów. Zaczęto organizować serię koncertów symfonicznych na wolnym powietrzu, grając tanie koncerty letnie na Lewisohn Stadium w górnej części Manhattanu. W 1920 roku orkiestra zatrudniła Henry'ego Hadleya jako "dyrygenta stowarzyszonego", który prowadził koncerty zawierające utwory kompozytorów amerykańskich.
W 1924 r. rozpoczęły się Koncerty Młodych, których liczba do końca lat 20. wzrosła do 15 w sezonie. Zaczęto dokonywać nagrań. W 1928 roku połączyli się z inną orkiestrą, New York Symphony Society. Toscanini dyrygował nowo zorganizowaną orkiestrą do 1936 roku.
Lata wojny, 1940 r.
Angielski dyrygent John Barbirolli i Polak Artur Rodziński, wspólnie zastąpili Toscaniniego w 1936 roku. W następnym roku Barbirolli został głównym dyrygentem, którą to funkcję pełnił do wiosny 1941 roku. W 1943 roku dyrygentem został Rodziński. Dyrygował również niedzielną popołudniową audycją radiową, gdy słuchacze CBS w całym kraju usłyszeli, jak spiker przerywa występ Artura Rubinsteina w II Koncercie fortepianowym Brahmsa, by poinformować ich o ataku na Pearl Harbor.
Artur Rodziński, Bruno Walter i Sir Thomas Beecham dokonali w latach 40. serii nagrań z Filharmonią dla Columbia Records.
The Telegenic Age, 1950 r.
Leopold Stokowski i Dimitri Mitropoulos byli dwoma dyrygentami orkiestry w 1949 roku, Mitropoulos został dyrygentem w 1951 roku. Mitropoulos często dyrygował nową muzyką i tą, która nie była dobrze znana. W 1957 roku Mitropoulos i Leonard Bernstein pełnili razem funkcję głównych dyrygentów, aż w trakcie sezonu Bernstein został dyrygentem, stając się pierwszym amerykańskim, urodzonym i wykształconym dyrygentem Filharmonii.
Leonard Bernstein był dyrektorem muzycznym przez 11 sezonów. W tym czasie wydarzyło się wiele nowych rzeczy. Rozpoczęto emisję dwóch seriali telewizyjnych w CBS: "Young People's Concerts" oraz "Leonard Bernstein and the New York Philharmonic". Pierwszy z nich wystartował w 1958 roku. Był to nowy pomysł i zdobył wszystkie nagrody dla telewizji edukacyjnej. Bernstein kontynuował nagrania orkiestry z Columbia Records, aż do przejścia na emeryturę jako dyrektor muzyczny w 1969 roku. Pozyskał wielu kompozytorów, zwłaszcza amerykańskich, takich jak Aaron Copland, do napisania nowych utworów dla orkiestry.
W 1971 roku Pierre Boulez został pierwszym Francuzem, który objął stanowisko dyrygenta Filharmonii. Boulez miał nowe pomysły na muzykę do wykonania. Sam był kompozytorem i często wykonywał muzykę współczesną.
Ambasadorzy za granicą
Zubin Mehta został dyrygentem w 1978 roku. On również dyrygował wieloma nowymi utworami.
Kurt Masur, który często dyrygował Filharmonią od 1981 roku, został dyrygentem w 1991 roku. W tym czasie m.in. zorganizował serię bezpłatnych koncertów z okazji Dnia Pamięci w Katedrze św. Jana Bosko oraz coroczne zagraniczne podróże koncertowe, w tym pierwszą podróż orkiestry do Chin kontynentalnych. Pozostał nim do 2002 roku, po czym otrzymał honorowy tytuł "Music Director Emeritus of the Philharmonic".
26 lutego 2008 roku Filharmonia wystąpiła z koncertem w Pjongjangu w Korei Północnej. Była to pierwsza od zakończenia wojny koreańskiej w 1953 roku ważna wizyta kulturalna Stanów Zjednoczonych w Korei Północnej.
Trzeci wiek, 2000 r.
We wrześniu 2002 roku, 60 lat po tym, jak jako dwunastolatek dyrygował orkiestrą na stadionie Lewisohn, Lorin Maazel został dyrygentem Filharmonii. W pierwszym tygodniu abonamentowym poprowadził pierwsze w historii wykonanie utworu Johna Adamsa On the Transmigration of Souls. Utwór ten został skomponowany dla uczczenia pamięci tych, którzy stracili życie 11 września 2001 roku. Wykonywał zarówno nową muzykę, jak i utwory znanych kompozytorów. Pozostał z orkiestrą do końca sezonu 2008-2009.
Lorin Maazel
Kierownicy muzyczni (dyrygenci)
|
|
|
