Starożytny Izrael

Tło z późnego brązu (1550-1200 lat p.n.e.)

Geografia i osadnictwo ludzkie

Wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego - Lewant - biegnie 400 mil na północ i południe od Gór Taurus do pustyni Synaj oraz 70 do 100 mil na wschód i zachód między morzem a pustynią arabską. Obszar przybrzeżny południowego Lewantu, rozległy na południu i coraz krótszy na północy, w jego najbardziej wysuniętej na południe części znajduje się strefa przedgórza, Shephalah; podobnie jak równina, obszar ten zwęża się w miarę zbliżania się do północy, kończąc się na Górze Karmel. Na wschód od równiny i Shephalah jest grzbietem górskim, na południu "górzysta kraina Judy", na północ od niej "górzysta kraina Efraima", następnie Galilea i góry Libanu. Na wschodzie znów leży stroma dolina zajęta przez rzekę Jordan, Morze Martwe i wadi Arabah, która ciągnie się w dół do wschodniego ramienia Morza Czerwonego. Za płaskowyżem znajduje się Pustynia Syryjska, oddzielająca Lewant od Mezopotamii. Na południowym zachodzie znajduje się Egipt, na północnym wschodzie Mezopotamii. "Lewant stanowi więc wąski korytarz, którego położenie geograficzne uczyniło z niego stały obszar sporny pomiędzy potężniejszymi bytami".

Środkowa i północna część lewantyjskiego wybrzeża była znana w czasach klasycznych jako Fenicja; najbardziej wysunięta na południe część była znana Egipcjanom jako Kanaan, przez co, jak się wydaje, oznaczała wszystkie ich azjatyckie posiadłości. W Biblii Chanaan może oznaczać całą ziemię na zachód od rzeki Jordan, czyli węższy pas wybrzeża. W czasach klasycznych nazwa Kanaan została porzucona na rzecz "Filistrii", "Ziemi Filistyńskiej", pomimo faktu, że Filistyni już dawno zniknęli. Z tego wywodzi się współczesna nazwa "Palestyna". Na północny wschód od Kanaanu/Palestyny znajdował się Aram, później nazwany Syrią po Asyryjczykach, którzy również dawno temu zniknęli.

Osadnictwo w epoce późnego brązu koncentrowało się na nadmorskiej równinie i wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych, przy czym centralne wzgórze było słabo zaludnione; każde miasto miało swojego władcę, stale sprzeczającego się z sąsiadami i nawołującego Egipcjan do orzekania o swoich różnicach. Jednym z tych stanów Kanaanitów była Jerozolima: listy z archiwów egipskich wskazują, że podążając za zwyczajowym wzorem późnego brązu, małe miasto z otaczającymi je terenami rolnymi i wioskami; w przeciwieństwie do większości innych miast-państw późnego brązu, nic nie wskazuje na to, że zostało ono zniszczone pod koniec tego okresu.

Kanaan i późnobrązowy upadek

Kanaan w XIII i na początku XII wieku miał ludzi różnego pochodzenia, zjednoczonych wspólnym systemem społeczno-ekonomicznym miast-państw administrowanych i kontrolowanych przez Egipt. Władza egipska i system miast-państw Kananejczyków upadły. Z upadku wyłoniły się dwie nowe społeczności w XII w. p.n.e., Izraelici w kraju górzystym i Filistyni w południowej części równiny przybrzeżnej. Filistyni wyraźnie reprezentują przybycie znacznej liczby osób z zewnątrz, prawdopodobnie z Cypru, z własną nierodzimą kulturą. Izraelici są tak samo rdzenni dla Kanaanu: biorąc pod uwagę językoznawstwo jako jeden ze wskaźników, judaici i hebrajski Izraelici z początku pierwszego tysiąclecia p.n.e. z Fenicjanami, Ammonitami, Moabitami i Edomitami; a w obrębie tej grupy można odróżnić "rdzennego Kananejczyka" Izraelitów i Fenicjan od "skrajnego Kananejczyka" Judaitów, Ammonitów, Moabitów i Edomitów.

Przyczyny zapaści epoki brązu, która rozciągała się na cały wschodni region Morza Śródziemnego, są nieznane. Susza, głód i inne obciążenia mogą być przyczyną powszechnych ruchów ludności w tym czasie. Niezależnie od przyczyny, kilka ważnych miast Kananejczyków zostało zniszczonych pod koniec epoki brązu (w ciągu ponad wieku), a kultura kananejska została stopniowo wchłonięta przez filistyniów, Fenicjan i Izraelitów.

Okres preoksylny

Wiek żelaza I (1200-1000 lat p.n.e.)

The Merneptah stele, wzniesiony egipski faraon o 1200 p.n.e., zawierać the pierwszy rejestr the imię Izrael: "Izrael kładł odpady i jego nasienie nie jest." Ten Izrael, utożsamiać jako naród, być prawdopodobnie w the północny część the środkowy wyżyna. W miarę jak szerzył się chaos, ludzie zaczęli mieszkać na wcześniej niezabudowanych wyżynach: badania zidentyfikowały ponad 300 małych osiedli, większość z nich nowych i największych z populacją nie większą niż 300, na wyżynach palestyńskich w epoce żelaza I. Wioski były większe i liczniejsze w północnych regionach (biblijne Manasseh i Efraim), chociaż nie można określić żadnych osiedli jako miejskich. Łączna liczba ludności osiadłej na początku tego okresu wynosiła około 20.000, a pod koniec tego okresu podwoiła się. Niemniej jednak, podczas gdy wioski z epoki żelaza I z takimi cechami jak czteropokojowe domy, słoiki z obrożami i czarownice wodne są liczone jako izraelskie, gdy znajdują się na wyżynie, w rzeczywistości niemożliwe jest odróżnienie ich od miejsc kananejskich z tego samego okresu; nie jest też możliwe rozróżnienie napisów hebrajskich i kananejskich aż do X wieku.

W epoce żelaza I na wyżynach brak jest jakichkolwiek oznak scentralizowanej władzy, świątyń, sanktuariów czy ogólnie scentralizowanego kultu (chociaż znaleziono obiekty kulinarne związane z kananejskim bogiem El); prawie jedynym znacznikiem odróżniającym górskie wioski "izraelskie" od miejsc kananejskich jest brak kości wieprzowych, chociaż to, czy można to uznać za znacznik etniczny, czy też jest to spowodowane innymi czynnikami, pozostaje kwestią sporną.

W tym samym okresie powstały królestwa Arama Damaszku i Ammonu na wschód od północnego kraju górskiego, Moab (na wschód od Morza Martwego) i Edom (w Arabah na południe od Morza Martwego), w tej kolejności.

Wiek żelaza II (1000-586 lat p.n.e.)

Napis faraona egipskiego Szoszenka I, prawdopodobnie identyczny z biblijnym Sziszakiem, zapisuje serię kampanii skierowanych najwyraźniej na obszar bezpośrednio na północ od Jerozolimy w drugiej połowie X w. p.n.e.. Około sto lat później, w IX w. p.n.e., król asyryjski Szalmaneser III wymienia Achaba z Izraela wśród swoich wrogów w bitwie pod Karkarem (853 r. p.n.e.), podczas gdy w steli Mesza (ok. 830 r. p.n.e.) król Moab świętuje swój sukces w zrzuceniu ucisku "domu Omri" (tj. Izraela). Podobnie stela z Tel Danu opowiada o śmierci króla Izraela, prawdopodobnie Jehorama, z rąk króla aramejskiego około 841 roku przed Chrystusem. Wykopaliska w Samarii, stolicy Izraela, dodatkowo wzmacniają wrażenie potężnego, scentralizowanego królestwa na północnych wyżynach w IX i VIII wieku. W drugiej połowie VIII w. król Ozeasz Israel zbuntował się przeciwko Asyryjczykom i został zmiażdżony (ok. 722 r. p.n.e.). Część ludności została deportowana, na ich miejsce sprowadzono zewnętrznych osadników, a Izrael stał się prowincją asyryjską.

Pierwsze dowody na istnienie zorganizowanego królestwa w regionie południowym pochodzą z połowy IX w. Tel Dan stela, która wspomina o śmierci króla "rodu Dawida" u boku króla Izraela; współczesna Mesza stela może również wspominać o rodzie Dawida, chociaż rekonstrukcja, która pozwala na taką lekturę jest kwestionowana. Ogólnie przyjmuje się, że ten "dom Dawida" jest identyczny z dynastią biblijną, ale dowody archeologiczne z badań powierzchniowych wskazują, że w X i IX wieku Jerozolima była tylko jedną z czterech dużych wiosek na tym obszarze, bez oznak prymatu nad swoimi sąsiadami. Dopiero w ostatniej części VIII wieku Jerozolima przeżyła okres gwałtownego wzrostu, osiągając liczbę ludności znacznie większą niż kiedykolwiek wcześniej oraz wyraźny prymat nad okolicznymi miastami. Starsze naukowe rekonstrukcje wydarzeń wskazują, że było to spowodowane napływem uchodźców z Izraela po jego podboju przez Asyryjczyków (ok. 722 r. p.n.e.), ale nowszy pogląd jest taki, że odzwierciedla to współpracę Asyrii z królami Jerozolimy w celu ustanowienia Judy jako proazjatyckiego państwa wasalskiego sprawującego kontrolę nad cennym przemysłem drzewnym. Nagły upadek władzy asyryjskiej w ostatniej połowie VII wieku doprowadził do nieudanej próby uzyskania niepodległości pod rządami króla Jozuego, a następnie do zniszczenia Jerozolimy przez następcę Asyrii, neobabylskie imperium (587/586 r. p.n.e.).

Dwanaście plemion Izraela, z których wyłoniło się królestwo

Okres ekstylny i postekstylny

Okres babiloński i perski (586-333 lata p.n.e.)

W 586 r. p.n.e. Babilończycy, pod rządami króla Nabuchodonozora II zdobyli Jerozolimę, zniszczyli Świątynię Salomona, zakończyli królowanie Dawida i zabrali lud do niewoli. Tylko najbiedniejsi pozostali w Judei, obecnie babilońskiej prowincji Yehud ze stolicą w Mizpah na dawnym terytorium Beniamina, na północ od Jerozolimy. Kilka lat później, znów według Biblii, gubernator Jehud został zamordowany przez rywali, co wywołało kolejny exodus uchodźców, tym razem do Egiptu. Tak więc do około 580 roku ludność Jehuda znajdowała się w trzech oddzielnych miejscach, elita w Babilonie (gdzie, nawiasem mówiąc, wydaje się, była dobrze traktowana), duża społeczność w Egipcie, a pozostałość w Judei. Wygnanie zakończyło się, gdy Cyrus Wielki Persji podbił Babilon (tradycyjnie 538 r. p.n.e.). Persowie odtworzyli Judę/Yehud jako prowincję ("Yehud medinata") w ramach satrapy "Za rzeką", a w następnym stuleciu niektórzy z zesłańców powrócili do Jerozolimy. Tam ostatecznie odbudowali Świątynię (tradycyjnie 516/515 r. p.n.e.), ale przez ponad sto lat administracyjna stolica pozostawała w Mizpah. W międzyczasie Samaria kontynuowała działalność jako prowincja Semarina w ramach tej samej satrapii co Yehud.

Okres Perski

W 539 r. p.n.e. Persowie podbili Babilon, a w 537 r. p.n.e. zainaugurowali perski okres żydowskiej historii. W 520 r. p.n.e. CyrusWielki pozwolił Żydom na powrót do Judei i odbudowę Świątyni (ukończono 515 r. p.n.e.). Mianował Zerubbabela (wnuka drugiego do ostatniego króla judejskiego, Jehoiachina) gubernatorem, ale nie pozwolił na odbudowę królestwa. Wpływ zoroastryzmu na monoteizm, judaizm, a także chrześcijaństwo są nadal przedmiotem debaty akademickiej.

Bez potężnego króla, Świątynia stała się potężniejsza, a kapłani stali się dominującą władzą. Jednak Druga Świątynia została zbudowana pod obcą władzą, a o jej zasadność wciąż powracały pytania. Stworzyło to warunki do rozwoju różnych sekt w judaizmie w ciągu następnych stuleci, z których każda twierdziła, że reprezentuje "judaizm". Większość z nich typowo zniechęcała do stosunków społecznych, zwłaszcza do małżeństwa, z członkami innych sekt.

Koniec Babilońskiego Wygnańca oznaczał nie tylko budowę Drugiej Świątyni, ale według Hipotezy Dokumentalnej, także końcową wersję jonu Tory. Chociaż kapłani kontrolowali monarchię i Świątynię, uczeni w Piśmie i mędrcy (którzy później stali się rabinami) zmonopolizowali studiowanie Tory, która (począwszy od czasów Ezdrasza) była czytana publicznie w dni targowe. Mędrcy ci rozwijali i podtrzymywali tradycję ustną obok Pisma Świętego, a także utożsamiali się z prorokami. Według Geza Vermesa do takich uczonych w Piśmie Świętym zwracano się często przy użyciu podstawowego terminu szacunku - "pan".

Okres hellenistyczny i rzymski (333 BCE-70 CE)

Okres hellenistyczny rozpoczął się w 332 r. p.n.e., kiedy Aleksander Wielki podbił Persję. Po jego śmierci w 323 r. p.n.e., jego imperium zostało podzielone między generałów. Początkowo Judea znajdowała się pod panowaniem egipsko-greckich Ptolemeuszy, ale w 198 r. p.n.e. syryjsko-greckie imperium Seleucydów, pod panowaniem Antiocha III, przejęło kontrolę nad Judea.

W okresie hellenistycznym nastąpiła kanonizacja Tanachu (Biblii hebrajskiej), według jednej z teorii, i pojawienie się pozabiblijnych tradycji świętych. Najwcześniejszy dowód żydowskiej tradycji mistycznej otacza księga Ezechiela, napisana w czasie babilońskiego wygnania. Praktycznie wszystkie znane teksty mistyczne zostały jednak napisane pod koniec okresu Drugiej Świątyni. Niektórzy uczeni uważają, że na tradycje ezoteryczne Kabały (mistycyzm żydowski), wpływ miały wierzenia perskie, filozofia platońska i gnostycyzm.

2 Esdrasa 14:45-46, który został napisany w drugim wieku CE, oświadcza: "Ogłoście publicznie 24 książki, które napisaliście pierwsi, a godni i niegodni niech je czytają; ale zachowajcie siedemdziesiąt, które zostały napisane jako ostatnie, aby dać je mądrym wśród waszego ludu". Jest to pierwsze znane odniesienie do kanonizowanej Biblii hebrajskiej, a siedemdziesiąt tekstów nie-kanonicznych mogło być mistycznych; Talmud sugeruje inne tradycje mistyczne, które mogą mieć swoje korzenie w Drugiej Świątyni Judaizmu.

Bliski Wschód był kosmopolityczny, zwłaszcza w okresie hellenistycznym. Używano kilku języków, a kwestia lingua franca jest nadal przedmiotem pewnej debaty. Żydzi prawie na pewno mówili między sobą po aramejsku. Język grecki był często używany w całej wschodniej części Morza Śródziemnego. Judaizm szybko się zmieniał, reagując i dostosowując się do większego świata politycznego, kulturalnego i intelektualnego, a co za tym idzie, czerpiąc z tego interesy nie-Żydów. Historyk Shaye Cohen zauważył:

Wszystkie judaizmy okresu hellenistycznego, zarówno diaspory, jak i ziemi Izraela, zostały zhellenizowane, czyli stanowiły integralną część kultury starożytnego świata. Niektóre odmiany judaizmu były bardziej hellenistyczne niż inne, ale żadna z nich nie była wyspą dla siebie. Błędem jest wyobrażać sobie, że ziemia palestyńska zachowała "czystą" formę judaizmu i że diaspora była domem zafałszowanych lub rozcieńczonych form judaizmu. Termin "judaizm hellenistyczny" ma zatem sens jedynie jako chronologiczny wskaźnik dla okresu od Aleksandra Wielkiego do Makabeuszy, a może do podbojów rzymskich w I wieku przed naszą erą. Jako termin opisowy dla pewnego rodzaju judaizmu jest on jednak bez znaczenia, ponieważ wszystkie judaizmy okresu hellenistycznego były "hellenistyczne". (Cohen 1987: 37)

Walki kulturowe z hellenizmem

Wielu Żydów mieszkało w diasporze, a prowincje judaistyczne Judei, Samarii i Galilei były zamieszkiwane przez wielu gojów (którzy często wykazywali zainteresowanie judaizmem). Żydzi musieli żyć w zgodzie z wartościami hellenistycznymi i filozofią hellenistyczną, które często były bezpośrednio sprzeczne z ich własnymi wartościami i tradycjami. Ogólnie rzecz biorąc, kultura hellenistyczna postrzegała siebie jako cywilizatora, wnoszącego cywilizowane wartości i drogi do ludów, które uważali za wyspiarskie lub zacofane bądź zdegenerowane.

Na przykład, na widok Świątyni w Jerozolimie zbudowano łaźnie w stylu greckim, a nawet w tym mieście gimnazjum stało się centrum życia społecznego, sportowego i intelektualnego. Wielu Żydów, w tym niektórzy z bardziej arystokratycznych kapłanów, obejmowało te instytucje, chociaż Żydzi, którzy to czynili, byli często spoglądani w dół z powodu ich obrzezania, które Żydzi postrzegali jako znak ich przymierza z Bogiem, ale które kultura hellenistyczna postrzegała jako estetyczne zbezczeszczenie ciała. W konsekwencji, niektórzy Żydzi zaczęli porzucać praktykę obrzezania (a tym samym ich przymierze z Bogiem), podczas gdy inni uzurpowali sobie prawo do dominacji greckiej.

W tym samym czasie, gdy Żydzi konfrontowali się z różnicami kulturowymi u swoich drzwi, musieli zmierzyć się z paradoksem w swojej własnej tradycji: ich prawa Tory odnosiły się tylko do nich i do prozelitów, ale ich Bóg, jak wierzyli, był jedynym i jedynym Bogiem wszystkich. Sytuacja ta doprowadziła do nowych interpretacji Tory, na niektóre z nich wpłynęła myśl grecka i w odpowiedzi na pogańskie zainteresowanie judaizmem. To właśnie w tym okresie wiele pojęć z wczesnej filozofii greckiej weszło do judaizmu lub wpłynęło na niego, jak również na debaty i sekty w ramach ówczesnej religii i kultury.

W 331 r. p.n.e. Aleksander Wielki przejął ImperiumPerskie. Po jego śmierci w 323 r. p.n.e. jego imperium rozpadło się, a prowincja Yehud stała się częścią królestwa Egiptu, rządzonego przez dynastię Ptolemeuszy. Rządy Ptolemeusza były łagodne: Aleksandria stała się największym miastem żydowskim na świecie, a Filadelfia Ptolemeusza II w Egipcie (281-246 p.n.e.) promowała kulturę żydowską, sponsorując tłumaczenie Tory z Septuagint. W tym okresie rozpoczęły się także faryzeusze i inne żydowskie partie Drugiej Świątyni, takie jak Saduceusze i Essenowie. Jednak na początku II wieku p.n.e. Jehud przypadł w udziale władcy syryjskiemu Seleucydów, Antiochowi IV Epifanie (174-163 p.n.e.), który w przeciwieństwie do tolerancji okazywanej przez Ptolemidów, próbował dokonać całkowitej hellenizacji Żydów. Jego bezczeszczenie Świątyni wywołało bunt narodowy, który zakończył się wydaleniem Syryjczyków i ponownym poświęceniem Świątyni pod rządami Makabeuszy.

Królestwo założone przez Machabeuszy było świadomą próbą ożywienia Judy opisanej w Biblii: żydowska monarchia rządziła z Jerozolimy i rozciągała się na wszystkie tereny, na których kiedyś rządzili Dawid i Salomon. Aby zrealizować ten projekt, królowie Hasmoneusze podbili (i siłą nawrócili się na judaizm) niegdyś Moabitów, Edomitów i Amonitów, a także zagubione królestwo Izraela.

Ogólnie rzecz biorąc, Żydzi zaakceptowali obce rządy, gdy byli zobowiązani tylko do płacenia daniny, a w przeciwnym razie pozwolono im rządzić się wewnętrznie. Niemniej jednak, Żydzi byli podzieleni pomiędzy zwolenników piekła i przeciwników piekła, i byli podzieleni ponad lojalność wobec Ptolemeuszy czy Seleucydów. Gdy w 175 r. p.n.e. zmarł arcykapłan Szymon II, wybuchł konflikt między zwolennikami jego syna Oniasa III (który sprzeciwił się pieklestyzacji i faworyzował Ptolemeuszy) a jego synem Jasonem (który faworyzował pieklestyzację i faworyzował Seleucydów). Następnie nastąpił okres politycznych intryg, w których kapłani, tacy jak Menelaus, przekupując króla w celu zdobycia Najwyższego Kapłaństwa, oskarżali o zabójstwo rywalizujących o ten tytuł pretendentów. Rezultatem była krótka wojna domowa.

Ogromna liczba Żydów przypłynęła na stronę Jasona, a w 167 r. p.n.e. król Seleucydów Antiochus IV najechał na Judei, wszedł do Świątyni i pozbawił ją pieniędzy oraz przedmiotów ceremonialnych. Jason uciekł do Egiptu, a Antiochus narzucił program przymusowego piekła, wymagający od Żydów porzucenia własnych praw i zwyczajów pod groźbą rzezi. W tym momencie Mattathias i jego pięciu synów, John, Eleazar, Simon, Jonathan i Judah Maccabee, kapłani z rodziny Hasmonów mieszkający w wiejskiej wiosce Modein (wymawiane "Mo-Ah-Dein"), objęli przywództwo krwawego i ostatecznie udanego buntu przeciwko Seleucydom.

Juda wyzwolił Jerozolimę w 165 r. p.n.e. i przywrócił Świątynię. Walki trwały dalej, a Juda i jego brat Jonatan zostali zabici. W 141 r. p.n.e. zgromadzenie kapłanów i innych osób potwierdziło, że Szymon jest najwyższym kapłanem i przywódcą, w efekcie czego powstała dynastia Hasmonejczyków. Kiedy Simon został zabity w 135 r. p.n.e., jego syn (i bratanek Judy) John Hyrcanus zajął jego miejsce jako najwyższy kapłan i król.

Królestwo Hasmoneańskie

Po pokonaniu sił Seleucydów, Jan Hierczan ustanowił w 152 r. p.n.e. nową monarchię w postaci kapłańskiej dynastii Hasmoneuszy - czyniąc z niej zarówno księży, jak i władze polityczne oraz religijne. Chociaż Hasmoneusze byli popularnie postrzegani jako bohaterowie i przywódcy, którzy stawiali opór Seleucydom, niektórzy uważali, że ich panowanie pozbawione jest legitymacji religijnej, którą nadano im przez pochodzenie z dynastii Dawidów z pierwszej ery świątynnej.

Saduceusze, Essenowie i faryzeusze

Rozwarstwienie między księżmi i mędrcami narastało w okresie hellenistycznym, kiedy Żydzi musieli stawić czoła nowym politycznym i kulturowym zmaganiom. Mniej więcej w tym czasie pojawiła się partia saduceuszów, jako partia kapłanów i elit sprzymierzonych (nazwa saduceusz pochodzi od Zadoka, najwyższego kapłana pierwszej świątyni).

Esseńczycy byli kolejnym wczesnym ruchem mistyczno-religijnym, który, jak się uważa, odrzucił albo Seleucyd mianowany arcykapłanami, albo Hasmonejczyków, jako zły. Wkrótce jednak odrzucili Drugą Świątynię, argumentując, że wspólnota esseńska sama była nową Świątynią, a posłuszeństwo prawu stanowiło nową formę ofiary.

Chociaż ich brak troski o Drugą Świątynię wyalienował Esseńczyków z wielkiej masy Żydów, ich przekonanie, że święty może istnieć poza Świątynią, było podzielane przez inną grupę, faryzeuszy ("separatystów"), w ramach wspólnoty uczonych w Piśmie i mędrców. Znaczenie tej nazwy jest jednak niejasne.

W okresie Hasmonejskim saduceusze i faryzeusze funkcjonowali głównie jako partie polityczne (Essenowie nie byli tak politycznie zorientowani). Różnice polityczne między saduceuszami i faryzeuszami stały się oczywiste, gdy faryzeusze domagali się, aby król Hasmonejczyków Aleksander Jannai wybrał między byciem królem a byciem wysokim kapłanem w tradycyjny sposób. Żądanie to doprowadziło do krótkiej wojny domowej, która zakończyła się krwawymi represjami wobec faryzeuszy, chociaż na łożu śmierci król wezwał do pojednania między obiema stronami. Aleksander został zastąpiony przez swoją wdowę, której brat był wiodącym faryzeuszem. Po jej śmierci jej starszy syn, Hyrcanus II, starał się o wsparcie faryzeusza, a jej młodszy syn, Arystobulus, starał się o wsparcie saduceuszów.

W 64 r. p.n.e. rzymski generał Pompejusz przejął Jerozolimę i uczynił z żydowskiego królestwa klienta Rzymu. W 57-55 r. p.n.e. Aulus Gabinius, prokonsul Syrii, podzielił je na Galileę, Samarię i Judeę, z 5 dzielnicami Sanhedryn/Synedrion (rady prawa). W 40-39 r. p.n.e. Herod Wielki został mianowany królem Żydów przez rzymski senat, ale w 6 r. n.e. jego następca, Herod Archelaus, etnarcha judejski, został obalony przez cesarza Augusta, a jego terytoria zaanektowane na prowincję Iudaea pod bezpośrednim zarządem rzymskim: oznaczało to koniec Judy jako nawet teoretycznie niezależnego królestwa.

Rozległość królestwa Hasmonejczyków


Prowincja Iudaea i okolice w I wieku

Religia

Izrael i Juda odziedziczyli religię Kananejczyków z końca pierwszego tysiąclecia, a religia Kananejczyków z kolei miała swoje korzenie w religii Ugarita z drugiego tysiąclecia. W drugim tysiącleciu politeizm wyrażał się poprzez koncepcje boskiej rady i boskiej rodziny.

Powiązane strony

Okresy czasu w regionie Palestyny Biblia Archeologia biblijna Kanaan Żyd Izraelici Zjednoczona Monarchia Chronologia Biblii Biblia hebrajska diaspora żydowska Yehud Medinata Historia Lewantu Historia Izraela Izraelita Stary Testament Tanach Tora Oś czasowa chrześcijaństwa	Znani ludzie Abraham Isaac Jacob Joseph Benjamin Mojżesz Aaron Joshua Gideon Deborah Samson Samuel	Królowie Izraela
		Główny: Lista Królów Izraela-Saul , Ish-bosheth, David, Salomon, Jeroboam, Nadab, Baasha, Elah, Zimri, Omri, Ahab, Ahaziah, Jehoram, Jehu, Elisha, Jehoahaz, Jehoash, Jeroboam II, Zachariah, Shallum, Menahem, Pekahiah, Pekah, Hoshea
		Królowie Judy
		Główny: Lista Królów Judy Rehoboam, Abijam, Asa, Jehoshaphat, Jehoram, Ahaziah, Athaliah, Jehoash, Amaziah, Użziah, Jotham, Ahaz, Hezekiah, Manasseh, Amon, Josiah, Jehoahaz, Jehoiakim, Jeconiah, Zedekiah