Don Giovanni (KV 527)

Główne postacie

• Don Giovanni - baryton
• Donna Anna - sopran
• Donna Elvira - sopran
• Zerlina - sopran
• Don Ottavio - tenor
• Leporello - bas
• Masetto - bas
• Commendatore - bas

Historia opery

	Uwertura do Don Giovanniego (6:49) (po lewej) Pomnik Komandora zaskakuje w Don Giovannim (ilustracja, 1880); Uwertura grana przez Orkiestrę Symfoniczną z Fuldy.
Problemy z odsłuchiwaniem tego pliku? Zobacz pomoc dla mediów.

Uwerturę otwiera ponury pasaż muzyczny w tonacji d-moll. Fragment ten jest również grany, gdy posąg Komandora wzywa Don Giovanniego do pokuty na końcu opery. Po tym powolnym pasażu następuje szybka, jasna sekcja w D-dur. Nie jest ona związana z muzyką operową. Jest uduchowiona, energiczna i krzepka. Cichnie, gdy kurtyna podnosi się w pierwszym akcie.

Akt I.

Scena 1. Ogród domu Commendatore w Sewilli, Hiszpania. Noc. Don Giovanni nie zdołał uwieść Donny Anny. Jej ojciec staje w jej obronie. Don Giovanni zabija go w pojedynku. Ucieka z jego sługą Leporellem. Donna Anna i jej narzeczony Don Ottavio znajdują martwego Commendatore. Obiecują, że doprowadzą mordercę przed oblicze sprawiedliwości.

Scena 2. Ulica w Sewilli. Żona Don Giovanniego, Donna Elvira, przybyła właśnie z Burgos do Sewilli. Szuka Don Giovanniego. Ożenił się z nią, a potem ją zostawił. Wchodzi na ulicę z Leporellem. Widzi Elwirę i odchodzi. Leporello zostaje na miejscu. Opowiada Elvirze o złym zachowaniu Giovanniego wobec kobiet.

Scena 3. Wieś w pobliżu Sewilli. Don Giovanni interesuje się wieśniaczką o imieniu Zerlina. Próbuje ją uwieść. Elwira zabiera Zerlinę z sobą. Anna i Ottavio spotykają Don Giovanniego. Ten nie chce z nimi rozmawiać. Pośpiesznie odchodzi. Wiedzą, że to on jest mordercą. Jeszcze raz obiecują, że postawią go przed sądem. Giovanni wraca, gdy odchodzą. Każe Leporellowi przygotować przyjęcie.

Scena 4. Ogród w pałacu Don Giovanniego. Masetto i Zerlina wybierają się na przyjęcie. Masetto wątpi, że Zerlina go kocha. Ona mówi mu, żeby ją pobił, jeśli to go pocieszy. Oboje się godzą. Wchodzą do pałacu. Do ogrodu wchodzą Anna, Ottavio i Elvira. Ich twarze zakryte są maskami. Obiecują, że doprowadzą Don Giovanniego przed oblicze sprawiedliwości. Wchodzą do pałacu.

Scena 5. Sala balowa w pałacu Don Giovanniego. Goście bawią się wesoło. Don Giovanni ciągnie Zerlinę do innego pokoju. Ona krzyczy. Do pokoju wchodzi Don Giovanni. Mówi wszystkim, że Leporello zaatakował Zerlinę. Nikt nie daje się nabrać. Anna, Elvira i Ottavio zdejmują maski. Ottavio ma pistolet. Don Giovanni ucieka.

Akt II.

Scena 1. Wieczór na ulicy w Sewilli. Don Giovanni chce uwieść pokojówkę Elwiry. Przebiera się z Leporellem. Kiedy wchodzi Elwira, Leporello zostaje odesłany z damą. Ona myśli, że to Don Giovanni. Giovanni śpiewa serenadę. Wchodzi Masetto i jego przyjaciele. Szukają Don Giovanniego. Ten bije Masetta i ucieka. Zerlina odnajduje Masetta i pociesza go.

Scena 2. Pobliska ulica. Leporello chce się pozbyć Elwiry. Ona może odkryć, że nie jest on Giovannim. Oboje słyszą, że na ulicę wchodzą inni. Chowają się za murkiem. Anna, Ottavio, Zerlina i Masetto otwierają drzwi w murze i znajdują Leporella. Chcą go ukarać. On ucieka. Ottavio mówi, że pójdzie na policję.

Scena 3. (We współczesnych przedstawieniach scena ta jest ucinana). Ulica. Zerlina grozi Leporellowi brzytwą. Służący przywiązuje Leporella do krzesła. Kiedy Leporello zostaje sam, ucieka. Zerlina wraca z Elwirą i Masetto. Uważają oni, że Don Giovanni musiał pomóc Leporellowi w ucieczce. Elwira zostaje sama. Myśli o swojej miłości do Don Giovanniego. Jest pewna, że zostanie on ukarany.

Scena 4. Cmentarz w Sewilli. Don Giovanni i Leporello żartują sobie z Elwiry. Rozlega się dziwny głos. Oznajmia im, że sprawiedliwość jest blisko. Głos dobiega z posągu zamordowanego Commendatore. Giovanni każe Leporellowi zaprosić posąg na kolację. Obaj wychodzą, by przygotować kolację.

Scena 5. Pokój w domu Donny Anny. Anna odczuwa wielki smutek z powodu śmierci ojca. Ottavio mówi, że jego miłość ją pocieszy. Jest zszokowana tą propozycją. Ottavio mówi, że jest dla niego okrutna. Ona prosi go, aby nie mówił takich rzeczy. Mówi mu, że jej smutek jest tak głęboki, że może myśleć tylko o zmarłym ojcu.

Scena 6. Pokój w pałacu Don Giovanniego. Don Giovanni spożywa kolację. Elwira błaga go, by się nawrócił i zmienił swój sposób życia, zanim będzie za późno. On śmieje się z niej, a ona odchodzi. Nagle do pokoju wchodzi posąg. Nakazuje Giovanniemu pokutę. On odmawia. Wzniecają się płomienie, a demony krzyczą. Posąg bierze Giovanniego za rękę. Otwiera się piekło. Tych dwoje znika w płomieniach. Anna, Ottavio, Elvira, Zerlina i Massetto wchodzą do pokoju z policją. Szukają Don Giovanniego. Leporello mówi im, że Giovanniego spotkał koniec. Cieszą się i snują plany na szczęśliwsze dni.

Don Giovanni zostaje zabrany do piekła


Don Giovanni i Zerlina


Scena na cmentarzu w Pradze, lata 90. XVII w.

Tło

Don Giovanni oparty jest na postaci z europejskiego folkloru. Postać ta znana jest jako Don Juan. Pierwsza sztuka o Don Juanie została napisana w 1581 roku w języku hiszpańskim przez Juana de la Cueva. Powstały również inne sztuki. Najsłynniejszą sztuką o Don Juanie był "Playboy z Sewilli i jego kamienny gość" autorstwa hiszpańskiego mnicha Tirso de Moliny. Ta sztuka jest źródłem wszystkich historii i sztuk Don Juana, które zostały napisane po niej. Da Ponte nawet użył niektórych słów z niej, kiedy pisał Don Giovanniego.

Podróżujący aktorzy wystawiali sztuki Don Juana we Francji i Włoszech. Postać Don Juana stała się dobrze znana. Istniały sztuki francuskie, niemieckie i włoskie. Molier napisał Dom Juana w 1665 roku, a Thomas Shadwell napisał angielską sztukę w 1676 roku. Carlo Goldoni napisał włoską sztukę w 1736 roku. Mozart i da Ponte prawdopodobnie znali sztukę Goldoniego.

Pierwszą operą była opera francuska napisana w 1713 roku. Była to opera komiczna. Gluck napisał balet dla Wiednia w 1761 roku. Vincenzo Righini napisał operę, która została wystawiona w Wiedniu i Pradze w 1777 roku - dziesięć lat przed Don Giovannim. O Don Juanie powstawały też inne opery. Najbardziej znaną operą była ta autorstwa Giovanniego Bertatiego i Giuseppe Gazzanigi. Wystawiono ją w Wenecji w 1787 roku. Odniosła wielki sukces. Da Ponte znał tę operę. Wykorzystał libretto Bertatiego przy pisaniu Don Giovanniego.

Lorenzo da Ponte

Mozart i da Ponte

Mozart i da Ponte spotkali się po raz pierwszy w Wiedniu w 1783 roku. Wówczas da Ponte obiecał, że napisze libretto dla Mozarta. Trzy lata później zaadaptował francuską sztukę Wesele Figara na libretto operowe dla Mozarta. W ciągu trzech miesięcy Mozart ukończył muzykę. Wesele Figara zostało wystawione po raz pierwszy w Wiedniu 1 maja 1786 roku. Odniosło ono wielki sukces.

W styczniu 1787 roku Mozart udał się do Pragi na pierwsze w tym mieście przedstawienie Figara. Opera okazała się wielkim sukcesem. Dyrektor opery zatrudnił Mozarta, by napisał operę dla Pragi. W Wiedniu Mozart poprosił da Ponte o libretto. Da Ponte dał mu Don Giovanniego. Mozart rozpoczął pracę nad tą nową operą.

Większą część Don Giovanniego Mozart napisał latem 1787 roku w Wiedniu. Na początku października udał się do Pragi. Ukończył operę w Pradze w Willi Bertramka, w domu przyjaciół. Pierwsze przedstawienie opery zostało odłożone. 29 października 1787 roku w Teatrze Narodowym w Pradze odbyła się światowa premiera Don Giovanniego. Opera okazała się wielkim sukcesem.

Jeden z krytyków napisał: "W poniedziałek 29-go Włoska Opera wykonała niecierpliwie oczekiwanego Don Giovanniego Mozarta .... Melomani i muzycy twierdzą, że nic, co mogłoby się z nim równać, nie było wcześniej widziane w Pradze... Dyrygował sam Mozart i otrzymał trzy wiwaty ... Opera jest niezwykle trudna do wykonania ... Tłum widzów świadczy o jej ogólnym uznaniu."

Istnieje wiele legend na temat powstawania Don Giovanniego. Jedna z nich mówi, że Luigi Bassi, 22-letni śpiewak grający Don Giovanniego, chciał mieć więcej muzyki do śpiewania. Podobno zmusił Mozarta do pięciokrotnego przerobienia duetu. Inna legenda mówi, że Mozart flirtował z wszystkimi trzema sopranami w operze. Kiedy jedna z nich odrzucała jego podania, po prostu przechodził do następnej. Inna legenda mówi, że żona Mozarta, Constanze, nie pozwalała mężowi zasnąć w noc przed pierwszym przedstawieniem, aby ten mógł dokończyć uwerturę do opery.

Teatr Narodowy w Pradze


Willa Bertramka w Pradze

Wydajność wiedeńska

W listopadzie 1787 roku Mozart wyjechał z Pragi do Wiednia. Wiedeńscy melomani słyszeli dobre opinie o Don Giovannim. Cesarz nakazał wystawienie opery w Burgtheater. Mozart napisał nową muzykę do postaci Elviry i Ottavia. Napisał również duet dla Zerliny i Leporella. Don Giovanni został wystawiony po raz pierwszy w Wiedniu 7 maja 1788 roku. Donna Anna była śpiewana przez szwagierkę Mozarta, Aloysię Lange.

Legenda głosi, że wiedeńskie przedstawienie zakończyło się pójściem Don Giovanniego do piekła. Ostatnia scena dla Anny, Elwiry, Zerliny, Ottavia, Masetto i Leporella została prawdopodobnie wycięta. Mozart napisał nową muzykę do wiedeńskiego przedstawienia. Być może musiał wyciąć ostatnią scenę, aby utrzymać przedstawienie w określonym czasie. Opera nie odniosła w Wiedniu takiego sukcesu jak w Pradze. W Burgtheater zrezygnowano z niej po piętnastu przedstawieniach.

Plakat przedstawienia w Wiedniu

Inne występy

Don Giovanni był wystawiany w całych Niemczech. W Polsce wystawiono go w 1789 roku. W Amsterdamie i Petersburgu wystawiano ją w języku niemieckim. Opera cieszyła się popularnością we Francji, zarówno w wersji włoskiej, jak i francuskiej. Po raz pierwszy Don Giovanni został wystawiony we Włoszech w Bergamo w 1811 roku. W tym samym roku wystawiono ją w Rzymie. Jej pierwsze wykonanie w Anglii mogło być przedstawieniem amatorskim. W 1817 roku wystawiono ją jednak zarówno w wersji angielskiej, jak i włoskiej. Lorenzo da Ponte przygotował pierwsze amerykańskie przedstawienie Don Giovanniego w Nowym Jorku w 1826 roku.

Dyskografia

• 1934: Ezio Pinza (Don Giovanni), Rosa Ponselle (Donna Anna), Maria Müller (Donna Elvira), Edita Fleischer, (Zerlina) Tito Schipa (Don Ottavio), Virgilio Lazzari (Leporello), Louis D'Angelo (Masetto), Emanuel List (Commendatore); The Metropolitan Opera Orchestra and Chorus, Tullio Serafin - (Andromeda); (Wykonanie na żywo)
• 1936: John Brownlee (Don Giovanni), Ina Souez (Donna Anna), Luise Helletsgruber (Donna Elvira), Audrey Mildmay (Zerlina), Koloman von Pataky (Don Ottavio), Salvatore Baccaloni (Leporello), Roy Henderson (Masetto), David Franklin (Commendatore); Glyndebourne Festival Orchestra and Chorus, Fritz Busch - (EMI Classics)
• 1937: Ezio Pinza (Don Giovanni), Elisabeth Rethberg (Donna Anna), Luise Helletsgruber (Donna Elvira), Margit Bokor (Zerlina), Dino Borgioli (Don Ottavio), Virgilio Lazzari (Leporello), Karl Ettl (Masetto), Herbert Alsen (Commendatore); Chór Opery Wiedeńskiej, Orkiestra Filharmonii Wiedeńskiej, Bruno Walter - (Urania); (Wykonanie na żywo).
• 1942: Ezio Pinza (Don Giovanni), Rose Bampton (Donna Anna), Jarmila Novotná (Donna Elvira), Bidu Sayão (Zerlina), Charles Kullman (Don Ottavio), Alexander Kipnis (Leporello), Mack Harrell (Masetto), Norman Cordon (Commendatore); The Metropolitan Opera Orchestra, Bruno Walter - (Andromeda); (wykonanie na żywo)
• 1950: Tito Gobbi (Don Giovanni), Ljuba Welitsch (Donna Anna), Elisabeth Schwarzkopf (Donna Elvira), Irmgard Seefried (Zerlina), Anton Dermota (Don Ottavio), Erich Kunz (Leporello), Alfred Poell (Masetto), Josef Greindl (Commendatore); Chor der Wiener Staatsoper, Wiener Philharmoniker, Wilhelm Furtwängler - (EMI Classics); (wykonanie na żywo).
• 1955: Cesare Siepi (Don Giovanni), Suzanne Danco (Donna Anna), Lisa Della Casa (Donna Elvira), Hilde Gueden (Zerlina), Anton Dermota (Don Ottavio), Fernando Corena (Leporello), Walter Berry (Masetto), Kurt Böhme (Commendatore); Wiener Staatsopernchor, Wiener Philharmoniker, Josef Krips - (Decca)
• 1958: Dietrich Fischer-Dieskau (Don Giovanni), Sena Jurinac (Donna Anna), Maria Stader (Donna Elvira), Irmgard Seefried (Zerlina), Ernst Haefliger (Don Ottavio), Karl-Christian Kohn (Leporello), Ivan Sardi (Masetto), Walter Kreppel (Commendatore); Chór Kameralny RIAS, Radiowa Orkiestra Symfoniczna Berlin, Ferenc Fricsay - (Deutsche Grammophon)
• 1959: Eberhard Wächter (Don Giovanni), Joan Sutherland (Donna Anna), Elisabeth Schwarzkopf (Donna Elvira), Graziella Sciutti (Zerlina), Luigi Alva (Don Giovanni), Giuseppe Taddei (Leporello), Piero Cappuccilli (Masetto), Gottlob Frick (Commendatore); Philharmonia Orchestra and Chorus, Carlo Maria Giulini - (EMI Classics)
• 1959: Cesare Siepi (Don Giovanni), Birgit Nilsson (Donna Anna), Leontyne Price (Donna Elvira), Eugenia Ratti (Zerlina), Cesare Valletti (Don Ottavio), Fernando Corena (Leporello), Heinz Blankenburg (Masetto), Arnold van Mill (Commendatore); Vienna State Opera Chorus, Vienna Philharmonic Orchestra, Erich Leinsdorf - (Decca)
• 1966: Nicolai Ghiaurov (Don Giovanni), Claire Watson (Donna Anna), Christa Ludwig (Donna Elvira), Mirella Freni (Zerlina), Nicolai Gedda (Don Ottavio), Walter Berry (Leporello), Paolo Montarsolo (Masetto), Franz Crass (Commendatore); New Philharmonia Orchestra & Chorus, Otto Klemperer - (EMI Classics)
• 1967: Dietrich Fischer-Dieskau (Don Giovanni), Birgit Nilsson (Donna Anna), Martina Arroyo (Donna Elvira), Reri Grist (Zerlina), Peter Schreier (Don Ottavio), Ezio Flagello (Leporello), Alfredo Mariotti (Masetto), Martti Talvela (Commendatore); Tschechischer Sängerchor Prag, Orchester Des Nationaltheaters Prag, Karl Böhm - (Deutsche Grammophon)
• 1968: Gabriel Bacquier (Don Giovanni), Joan Sutherland (Donna Anna), Pilar Lorengar (Donna Elvira), Marilyn Horne (Zerlina), Werner Krenn (Don Ottavio), Donald Gramm (Leporello), Leonardo Monreale (Masetto), Clifford Grant (Commendatore); The Ambrosian Singers, English Chamber Orchestra, Richard Bonynge - (Decca).
• 1973: Ingvar Wixell (Don Giovanni), Martina Arroyo (Donna Anna), Kiri Te Kanawa (Donna Elvira), Mirella Freni (Zerlina), Stuart Burrows (Don Ottavio), Wladimiro Ganzarolli (Leporello), Richard Van Allan (Masetto), Luigi Roni (Commendatore); Chór i Orkiestra Royal Opera House, Covent Garden, Colin Davis - (Philips)
• 1977: Sherrill Milnes (Don Giovanni), Anna Tomowa-Sintow (Donna Anna), Teresa Żylis-Gara (Donna Elvira), Edith Mathis (Zerlina), Peter Schreier (Don Ottavio), Walter Berry (Leporello), Dale Duesing (Masetto), John Macurdy (Commendatore); Wiener Staatsopernchor, Wiener Philharmoniker, Karl Böhm - (Deutsche Grammophon)
• 1978: Bernd Weikl (Don Giovanni), Margaret Price (Donna Anna), Sylvia Sass (Donna Elvira), Lucia Popp (Zerlina), Stuart Burrows (Don Ottavio), Gabriel Bacquier (Leporello), Alfred Sramek (Masetto), Kurt Moll (Commendatore); London Opera Chorus, London Philharmonic Orchestra, Georg Solti - (Decca)
• 1983: Thomas Allen (Don Giovanni), Carol Vaness (Donna Anna), Maria Ewing (Donna Elvira), Elizabeth Gale (Zerlina), Keith Lewis (Don Ottavio), Richard Van Allan (Leporello), John Rawnsley (Masetto), Dimitri Kavrakos (Commendatore); Glyndebourne Festival Chorus, London Philharmonic Orchestra, Bernard Haitink - (EMI Classics)
• 1985: Samuel Ramey (Don Giovanni), Anna Tomowa-Sintow (Donna Anna), Agnes Baltsa (Donna Elvira), Kathleen Battle (Zerlina), Gösta Winbergh (Don Ottavio), Ferruccio Furlanetto (Leporello), Alexander Malta (Masetto), Paata Burchuladze (Commendatore); Chór Deutsche Oper Berlin, Orkiestra Filharmonii Berlińskiej, Herbert von Karajan - (Deutsche Grammophon)
• 1990: William Shimell (Don Giovanni), Cheryl Studer (Donna Anna), Carlo Vaness (Donna Elvira), Susanne Mentzer (Zerlina), Frank Lopardo (Don Ottavio), Samuel Ramey (Leporello), Natale de Carolis (Masetto), Jan-Hendrik Rootering (Commendatore); Konzertvereinigung Wiener Staatsoper Chor, Wiener Philharmoniker, Riccardo Muti - (EMI Classics)
• 1990: Thomas Allen (Don Giovanni), Sharon Sweet (Donna Anna), Karita Mattila (Donna Elvira), Marie McLaughlin (Zerlina), Francisco Araiza (Don Ottavio), Simone Alaimo (Leporello), Claudio Otelli (Masetto), Robert Lloyd (Commendatore); Ambrosian Opera Chorus, Academy of St. Martin-in-the-Fields, Neville Marriner - (Philips)
• 1994: Rodney Gilfry (Don Giovanni), Luba Orgonasova (Donna Anna), Charlotte Margiono (Donna Elvira), Eirian James (Zerlina), Christoph Prégardien (Don Ottavio), Ildebrando D'Arcangelo (Leporello), Julian Clarkson (Masetto), Andrea Silvestrelli (Commendatore); Monteverdi Choir, English Baroque Soloists, John Eliot Gardiner - (produkcja archiwalna).
• 1996: Bryn Terfel (Don Giovanni), Renée Fleming (Donna Anna), Ann Murray (Donna Elvira), Monica Groop (Zerlina), Herbert Lippert (Don Ottavio), Michele Pertusi (Leporello), Roberto Scaltriti (Masetto), Mario Luperi (Commendatore); London Voices, London Philharmonic Orchestra, Georg Solti - (Decca)
• 1997: Simon Keenlyside (Don Giovanni), Carmela Remigio (Donna Anna), Soile Isokoski (Donna Elvira), Patrizia Pace (Zerlina), Uwe Heilmann (Don Ottavio), Bryn Terfel (Leporello), Ildebrando D'Arcangelo (Masetto), Matti Salminen (Commendatore); Chór Di Ferrara Musica, Chamber Orchestra of Europe, Claudio Abbado - (Deutsche Grammophon)

Film Josepha Loseya

W 1979 roku Joseph Losey nakręcił filmową adaptację opery. W roli Don Giovanniego wystąpił baryton Ruggero Raimondi. Edda Moser, Kiri Te Kanawa i Teresa Berganza zagrały trzy damy występujące w operze. Film został nakręcony w Wenecji, a nie w Hiszpanii. Za scenerię posłużyła Villa Capra renesansowego architekta Andrei Palladio w pobliżu Wenecji.

Vincent Canby napisał w New York Times 6 listopada 1979 roku: " ... kulminacyjna konfrontacja pomiędzy Donem i Commendatore jest zaskakująco słaba wizualnie. Widziałem lepsze zejścia do piekła w naszej własnej Metropolitan Opera i w dowolnej liczbie horrorów Hammera. Pan Losey i jego współpracownicy nie zniszczyli "Don Giovanniego", ale też go nie rozświetlili. Ich film to ruchliwy, dezorientujący spektakl, znakomicie zaśpiewany... "

Villa Capra koło Wenecji

Współczesne reakcje na operę

Hrabia Harewood pisze: "Don Giovanni jest zbyt przepełniony ariami, z których wiele jest sławnych, jak na swój własny dramatyczny cel. Być może jest to problem z większością osiemnastowiecznych oper. Śpiewacy ich żądali, publiczność ich oczekiwała; i oczywiście aria ... jest potężną operową bronią, momentem dla kompozytora, by dogłębnie skomentować dramat, który rozpoczął. Ale (...) arie wstrzymują akcję w sposób, który czasem trudno obronić, bo ma się wrażenie, że to śpiewak tak chciał."

Wskazuje na "Il mio tesoro" Ottavia, jego "Dalla sua pace" i "Non mi dir" Anny jako na "wspaniałą okazję dla śpiewaka", ale zastanawia się, na ile wnoszą one coś do dramatu. Ale "Batti, batti" Zerliny i "Or sai chi l'onore" Anny to zupełnie co innego. Te arie przyczyniają się do rozwoju dramatu i posuwają go naprzód.

Nicholas Kenyon pisze: "Siła, jaką wyzwala Don Giovanni, jest niemal zbyt wielka; jeśli jest to dzieło nierówne, to tylko niedoskonałe w taki sposób, w jaki niedoskonały jest Król Lear - z nadmiaru uczuć. Jak podsumował to Abert, pomimo finału, "celem opery nie jest głoszenie uniwersalnego morału, ale przedstawienie decydującej bitwy pomiędzy dwiema ogromnymi siłami".

"Wyczuwamy ostateczny związek między nawet najbardziej niespokojnym, pełnym pasji ludzkim istnieniem a całym wszechświatem". Podobnie jak Figaro, Giovanni jest obecny na scenie od premiery po dzień dzisiejszy; odpowiada XIX-wiecznemu pragnieniu romantycznego, silnego Mozarta i XX-wiecznemu pragnieniu upolitycznionego, krytycznego Mozarta".

Don Giovanni Maxa Slevogta, 1902