Pasja według św. Mateusza (BWV 244)

Historia

Tradycja śpiewania historii męki Jezusa podczas Wielkiego Tygodnia (tydzień przed Wielkanocą) sięga wielu setek lat wstecz, do czasów, kiedy ksiądz śpiewał historię zamiast ją wypowiadać. Później rozwinęła się tradycja pozwalająca na śpiewanie jej przez chór. W okresie baroku rozwinęło się oratorium pasyjne. Mateusza Bacha, napisana w 1727 roku, jest najbardziej znanym utworem w tej tradycji. Prawdopodobnie po raz pierwszy została wykonana w Wielki Piątek (11 kwietnia) 1727 roku w kościele Thomaskirche w Lipsku, gdzie Bach był kapelmistrzem. Do 1736 roku wprowadził do niej pewne zmiany i 30 marca 1736 roku wykonał ją ponownie. Potem została prawie całkowicie zapomniana, aż do późnej śmierci Bacha. Nawet muzyka Bacha w ogóle została zapomniana przez większość ludzi. W 1829 r. kompozytor Felix Mendelssohn odkrył muzykę Pasji wg św. Mateusza i postanowił wykonać jej krótką wersję w Berlinie. Od razu zyskała ona ogromną popularność wśród publiczności i od tej pory Bach zawsze był uznawany za jednego z największych kompozytorów.

Muzyka

Słowa Bachowskiej Pasji wg św. Mateusza są częściowo wzięte wprost z Biblii (rozdziały 26-27 Ewangelii wg św. Mateusza), a częściowo wymyślone przez poetę Picandera. Słowa z Biblii służą do opowiedzenia podstawowej historii. Są one śpiewane do recytatywu (muzyka w rytmie mowy) przez solistę tenora, który jest znany jako ewangelista (Mateusz był "ewangelistą", ponieważ głosił orędzie Jezusa). Słowa wypowiedziane przez Jezusa są śpiewane przez baryton lub bas solista. Ewangeliście towarzyszy continuo (organy oraz wiolonczela, kontrabas lub fagot). Jezusowi towarzyszą smyczki.

Pomiędzy częściami recytatywów znajdują się arie, z których każda jest śpiewana przez jednego z czterech solistów: sopran, alt, tenor i bas. Arie często posiadają część wstępną zwaną "arioso", która w stylu muzycznym jest czymś pośrednim między recytatywem a arią. Arii towarzyszy orkiestra, często jeden z instrumentów gra ważne solo. Słowa arioso i arii komentują to, co dzieje się w opowieści i opisują to, co dzieje się w umysłach ludzi.

Chór, podzielony na dwie sekcje ("double choir"), śpiewa kilka części, w których reprezentuje tłum ludzi w opowiadaniu. Niektóre z tych części, jak np. początkowa, są dość długie, inne są bardzo krótkie. W niektórych z tych części występuje solista, a chór komentuje to, o czym śpiewa solista. Oprócz głównego chóru jest jeszcze mały chór, który w pierwszej części śpiewa chorałową melodię na tle muzyki (tzw. ripieno). Czasami używa się do tego chóru chłopięcego.

Jest też kilka chorałów, które są śpiewane przez cały chór. Są to jakby melodie hymniczne. Jest prawdopodobne, że w czasach Bacha zgromadzenie przyłączyłoby się do ich śpiewania, ponieważ są to chorały, które często śpiewano podczas nabożeństw.

W niektórych częściach chóralnych są bardzo małe sekcje na głos solowy. Reprezentują one jedną osobę z tłumu. Mogą być one śpiewane przez solistów z chóru. Tak więc, oprócz Jezusa, są tu małe partie dla Judasza, Piotra, dwóch arcykapłanów, Poncjusza Piłata, żony Piłata, dwóch świadków i dwóch ancillae (panien). Te małe partie mogą być śpiewane przez różnych solistów, ale w niektórych wykonaniach jeden solista (być może ten, który śpiewa również arie) może wykonywać kilka z tych partii.

W tradycji tych muzycznych Pasji Zmartwychwstanie nie jest w ogóle wspominane. Opowieść kończy się łzami chóru po śmierci Jezusa.

Instrumenty w orkiestrze to instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówki, wiolonczele i kontrabasy), organy (po jednym dla każdego chóru), dwa flety, dwa oboje i fagot. Orkiestra I gra z Chórem I, a Orkiestra II gra z Chórem II. Są też dodatkowe instrumenty: dwa flety, trzy różne rodzaje oboju i viola da gamba.

Pasja wg św. Mateusza Bacha trwa prawie 3 i pół godziny, jeśli jest wykonywana bez żadnych cięć. Podzielona jest na dwie części. Pomiędzy każdą częścią jest zazwyczaj długa przerwa, aby muzycy i publiczność mogli zjeść posiłek i wrócić wypoczęci na drugą część.

Pasja wg św. Mateusza i Pasja wg św. Jana są bardzo wielkimi dziełami. Różnią się charakterem. Pasja według św. Jana jest bardzo dramatyczna, cieszy się dramatyzmem historii. Pasja według św. Mateusza jest bardziej łagodna i refleksyjna, choć ma też kilka dramatycznych momentów.