Irokezi

Nazwa

Irokezi nazywają siebie "Haudenosaunee", co oznacza "Ludzie z Longhouse", a dokładniej "Budują Długi Dom". Wierzą, że Wielki Pokojowiec wymyślił tę nazwę, kiedy powstała Liga. Oznacza to, że narody Ligi powinny żyć razem jako rodziny w tej samej Longhouse. Symbolicznie, Mohawk strzegł wschodnich drzwi, ponieważ mieszkali na wschodzie, najbliżej rzeki Hudson. Seneka strzegł zachodnich drzwi "plemiennej longhouse", ziemi, którą kontrolowali w Nowym Jorku. Onondaga, który mieszkał w centrum terytorium Haudenosaunee, był strażnikiem centralnego płomienia Ligi (zarówno dosłownego, jak i figuratywnego). Francuscy koloniści nazywali Haudenosaunee imieniem Irokezów. Istnieje kilka różnych miejsc, z których ta nazwa mogła pochodzić:

• Francuska transliteracja irinakhoiw, nazwa Huron (Wyandot) dla Haudenosaunee. Używana w sposób negatywny, oznaczała "czarne węże" lub "prawdziwe żmije". Haudenosaunee i Huron byli tradycyjnymi wrogami, ponieważ Huronowie byli sprzymierzeni z Francuzami i starali się chronić ich dostęp do handlarzy futrami.
• Francuscy lingwiści, tacy jak Henriette Walter, oraz antropologowie, tacy jak dziekan Snow, popierają następujące wyjaśnienie. Zanim Francja skolonizowała Amerykę, baskijscy rybacy handlowali z Algonkinami, którzy byli wrogami Haudenosaunee. Powyżsi uczeni uważają, że "Irokezi" pochodzą od baskijskiego wyrażenia hilokoa, oznaczającego "zabójczy lud", które zmieniło się z powodu różnych sposobów wymawiania słów przez Algonkinów i Francuzów.

Historia

Tworzenie Ligi

Członkowie Ligi posługują się językami irokezjańskimi, które bardzo różnią się od tych, którymi posługują się inni irokezjanie. Sugeruje to, że chociaż różne plemiona irokezjańskie miały takie samo pochodzenie historyczne i kulturowe, to jednak rozpadały się one na tyle długo, że ich języki stały się inne. Dowody z archeologii pokazują, że przodkowie Irokezów żyli w regionie Jezior Palczastych co najmniej od 1000 roku naszej ery.

Po zebraniu się w League, Irokezi najechali dolinę rzeki Ohio w dzisiejszym Kentucky, aby znaleźć więcej terenów łowieckich.

Liga Irokezów powstała zanim po raz pierwszy spotkali się z Europejczykami. Większość archeologów i antropologów uważa, że Liga powstała między 1450 a 1600 rokiem, choć niektórzy uważają, że było to jeszcze wcześniej.

Zgodnie z tradycją, Liga powstała dzięki wysiłkom dwóch mężczyzn, Deganawidy, znanej czasem jako Wielki Pokojowiec, i Hiawatha. Przynosili oni wiadomość, zwaną Wielkim Prawem Pokoju, walczącym narodom irokezjańskim. Narodami, które dołączyły do Ligi były Seneka, Onondaga, Oneida, Cayuga i Mohawk. Po zaprzestaniu większości swoich walk Irokezi szybko stali się jedną z najsilniejszych sił w XVII i XVIII-wiecznej północno-wschodniej Ameryce Północnej.

Według legendy, zły wodzirej Onondaga imieniem Tadodaho był ostatnim, który nawrócił się na drogi pokoju przez Wielkiego Pokojowca i Hiawatha. Został on duchowym przywódcą Haudenosaunee. Podobno miało to miejsce nad jeziorem Onondaga niedaleko Syracuse w Nowym Jorku. Tytuł Tadodaho jest nadal używany dla duchowego przywódcy ligi, pięćdziesiątego wodza, który siedzi z Onondagą w radzie. Jest on jedynym z pięćdziesięciu, który został wybrany przez cały naród Haudenosaunee. Obecny Tadodaho jest Sid Hill z Narodu Onondaga.

Wojny bobrowe

W latach 1600. Irokezi walczyli z innymi plemionami o tereny łowieckie. Nazywa się to Wojnami Bobrów.

Wojny francuskie i indyjskie

Podczas wojny francusko-indyjskiej (północnoamerykańskiej części wojny siedmioletniej) Irokezi stanęli po stronie Brytyjczyków przeciwko Francuzom i ich algierskim sojusznikom, którzy w przeszłości byli wrogami Irokezów. Irokezi mieli nadzieję, że pomoc Brytyjczykom przyniesie korzyści również po wojnie. W rzeczywistości niewielu Irokezów przyłączyło się do kampanii, a w bitwie o Jezioro George grupa Mohawków i Francuzów wpadła w zasadzkę na kolumnę brytyjską dowodzoną przez Mohawków. Rząd brytyjski wydał po wojnie Królewską Proklamację z 1763 r., która głosiła, że biali ludzie nie mogą żyć poza Appalachami, ale proklamacja ta została w dużej mierze zignorowana przez osadników, a Irokezi zgodzili się na ponowne przeniesienie tej linii na mocy traktatu w Fort Stanwix w 1768 r., gdzie sprzedali Brytyjczykom wszystkie swoje pozostałe roszczenia do ziem pomiędzy rzekami Ohio i Tennessee.

Rewolucja amerykańska

Podczas Rewolucji Amerykańskiej wielu Tuscarora i Oneida stanęło po stronie kolonistów, a Mohawk, Seneca, Onondaga i Cayuga pozostali lojalni wobec Wielkiej Brytanii. Był to pierwszy poważny rozłam wśród Sześciu Narodów. Joseph Louis Cook zaoferował swoje usługi Stanom Zjednoczonym i otrzymał komisję kongresową jako podpułkownik - najwyższy rangą rdzennych Amerykanów podczas wojny. Jednak po serii udanych operacji przeciwko osadom przygranicznym - prowadzonych przez wodza wojny mahawkowskiej Josepha Branta, innych wodzów wojennych i brytyjskich sojuszników - przyszłe Stany Zjednoczone chciały się zemścić. W 1779 r. George Waszyngton nakazał Kampanii Sullivana prowadzonej przez płk Daniela Brodheada i generała Johna Sullivana przeciwko narodom irokeskim "nie tylko wyprzedzić, ale i zniszczyć" brytyjsko-indyjski sojusz.

Po rewolucji amerykańskiej

Po wojnie, starożytny centralny kominek League został ponownie wzniesiony w Buffalo Creek. Pułkownik Joseph Brant i grupa Irokezów opuścili Nowy Jork, by osiedlić się w Kanadzie. W nagrodę za lojalność wobec Korony Brytyjskiej otrzymali dużą dotację ziemską, obecnie zwaną Brantford w Ontario nad Wielką Rzeką.

Żywność

Tradycyjnie Irokezi byli mieszanką rolników, rybaków, zbieraczy i myśliwych, choć większość ich żywności pochodziła z rolnictwa. Głównymi uprawami, które uprawiali były kukurydza, fasola i squash, które nazywano trzema siostrami i uważano je za specjalne dary Stwórcy. Uprawy te są uprawiane strategicznie. Żywność była przechowywana w okresie zimowym i trwała od dwóch do trzech lat. Kiedy gleba stała się w końcu mniej żyzna, Irokezi się przenieśli.

Zbieranie się było zadaniem kobiet i dzieci. Latem zbierane były dzikie korzenie, zielenina, jagody i orzechy. Wiosną z drzew stukano syropem klonowym i zbierano zioła na lekarstwa.

Irokezi polowali głównie na jelenie, ale także na inne zwierzęta, takie jak dziki indyk i ptaki wędrowne. W zimie polowano na piżmaki i bobry. Wędkarstwo było również dużym źródłem pożywienia, ponieważ Irokezi żyli w pobliżu dużej rzeki (rzeka św. Wawrzyńca). Łowili łososia, pstrąga, okonia, okonia i sieję. Wiosną Irokezi łowili w sieci, a zimą w lodzie robili dziury do łowienia ryb.

Kobiety w społeczeństwie

Kiedy w XVIII i XIX wieku Amerykanie i Kanadyjczycy europejskiego pochodzenia zaczęli studiować irokezkie zwyczaje, odkryli, że kobiety zajmują w irokezkim społeczeństwie pozycję mniej więcej równą władzy, jak mężczyźni. Kobiety mogły posiadać majątek, w tym domy, konie i ziemię uprawną, a gdy wychodziły za mąż, mogły zatrzymać swój majątek, nie dając go swoim mężom. Kobieta mogła zatrzymać zarobione pieniądze dla siebie. Mąż mieszkał w longhouse'u rodziny swojej żony. Kobieta decydująca się na rozwód z mężem, który nie był dobrym mężem, mogła poprosić go o opuszczenie mieszkania, zabierając ze sobą cały jego majątek. Kobiety ponosiły odpowiedzialność za dzieci z małżeństwa, a dzieci były wychowywane przez członków rodziny matki. Klany były matrilinealne, co oznacza, że więzi klanowe były śledzone przez linię matki. Jeśli para się rozpadła, kobieta zatrzymywała dzieci.

Szef klanu może być w każdej chwili usunięty przez radę matek tego klanu. Siostra wodza była odpowiedzialna za nominację następnego wodza.

Przekonania duchowe

Ważne festiwale były jednocześnie głównymi wydarzeniami kalendarza rolniczego, w tym dożynki dziękczynne. Ich prorokiem była Wielka Peacemaker (Deganawida). Po przybyciu Europejczyków, wielu Irokezów zostało chrześcijanami, wśród nich Kateri Tekakwitha, młoda kobieta rodziców Mohawk-Algonkin. Tradycyjne wierzenia religijne Irokezów stały się ponownie nieco bardziej popularne w drugiej połowie XVIII wieku dzięki naukom irokezkiego proroka Handsome Lake.

Tradycyjna irokeska longhouse.

Ludzie

Narody

Pierwsze pięć wymienionych poniżej narodów utworzyło pierwotne Pięć Narodów (wymienionych z południa na północ); Tuscarora stała się szóstym narodem w 1720 roku.

¹ Żaden z pierwotnych pięciu narodów; dołączył do 1720 roku.
^{2 Osiedlili} się między Oneidas i Onondagami.

Klany

W obrębie każdego z sześciu narodów, ludzie są podzieleni na kilka klanów matriliniowych. Liczba klanów różni się w zależności od narodu, obecnie od trzech do ośmiu, w sumie dziewięć różnych nazw klanów.

Historia ludności

Trudno jest dokładnie ustalić, ilu jest dziś Irokezów. Około 45.000 Irokezów mieszkało w Kanadzie w 1995 roku. W spisie powszechnym w 2000 roku 80.822 osoby w Stanach Zjednoczonych powiedziały, że są Irokezami, z czego 45.217 osób twierdziło, że pochodzą tylko z Irokezów. W 1995 roku w Stanach Zjednoczonych było około 30.000 rejestracji plemiennych wśród Sześciu Narodów.

Wielka Rada

Wielka Rada Ligi Irokezów to zgromadzenie 56 Hoyenah (wodzów) lub Sachems, liczba, która nigdy się nie zmieniła. Dziś miejsca w Radzie są rozdzielone między Sześć Narodów w następujący sposób:

• 14 Onondaga
• 10 Kajuga
•   9 Oneida
•   9 Mohawk
•   8 Seneca
•   6 Tuscarora

Kiedy antropolog Lewis Henry Morgan studiował Wielką Radę w XIX wieku, uważał ją za rząd centralny. Interpretacja ta zyskała na znaczeniu, ale niektórzy uczeni twierdzą, że choć Wielka Rada pełniła ważną rolę ceremonialną, to jednak nie była ona rządem w myśl Morgana. Zgodnie z tym poglądem, irokeskie decyzje polityczne i dyplomatyczne są podejmowane na szczeblu lokalnym i opierają się na tym, co myślą lokalne społeczności. Rząd centralny, który tworzy politykę i realizuje ją w praktyce na rzecz ogółu społeczeństwa, nie jest tym, jak Irokezi traktują rząd.

W 1855 r. Minnie Myrtle stwierdziła, że żaden irokezski traktat nie wejdzie w życie, jeśli nie zostanie zatwierdzony przez 75% męskich wyborców i 75% matek narodu. Kobiety sprawowały faktyczną władzę, a zwłaszcza prawo weta w stosunku do traktatów lub deklaracji wojny.

Rady matek każdego plemienia odbywały się oddzielnie od rad męskich. Kobiety wykorzystywały mężczyzn jako biegaczy do wysyłania wiadomości o swoich decyzjach, lub kobieta mogła pojawić się na radzie mężczyzn, aby przemówić, przedstawiając poglądy kobiet. Kobiety często były tymi, które proponowały nowe prawa.