Runy
Runy są bardzo starymi literami, których germańczycy używali zanim w średniowieczu zaczęli używać liter łacińskich. W najszerszym znaczeniu słowo runy może oznaczać dowolne kryptońskie litery, ale zazwyczaj oznacza ono alfabety używane przez ludność skandynawską od około 150 roku życia do średniowiecza. Najstarszy z nich nazywany jest Starszym Fu þark, używany od około 150 do 800 roku CE. Około 800 roku życia runy zmieniły się w Fuark Młodszego i były używane do około 1100 roku, kiedy to zastąpił je alfabet łaciński. Mniej więcej w tym samym czasie (400-1100) w Wielkiej Brytanii stosowano runy anglosaskie. Runy skandynawskie nazywane są "Fuþark", ponieważ pierwsze sześć liter w alfabecie runicznym to ᚠ ᚢ ᚦ ᚨ ᚱ ᚲ (F U Þ A R K). Runy anglosaskie nazywane są "Fuþorc", ponieważ są nieco inne.
Runy znajdują się w wielu miejscach w Skandynawii (Dania, Norwegia i Szwecja), a także na Wyspach Brytyjskich, Islandii, Grenlandii, Wyspach Owczych i Fryzji. Runy były używane do pisania wierszy i mowy pochwalnej, i nadal są czasami używane do pisania szyfrów. Runy były również wykorzystywane przez J.R.R. Tolkiena w jego dziełach fantastycznych, opartych na mitologii germańskiej. Ze względu na ich związek z mitologią germańską, runy były również wykorzystywane przez nazistów do wspierania nowego mistycyzmu i romantycznego poczucia dziedzictwa germańskiego. Runy ᚦ przetrwały do średniowiecza w języku angielskim i do czasów współczesnych w języku islandzkim jako litera þ (wymawiane "th" jak rzecz). Po podboju normańskim, litera ta została zastąpiona literami th, ponieważ nie była znana francuskojęzycznym Normanom. Podobnie, litera ð (wymawiana "th", jak w tym przypadku) była używana w języku staroangielskim i nadal jest używana w języku islandzkim, ale pochodzi z języka irlandzkiego, a nie z run.
Kiedy po raz pierwszy zastosowano runy, języki germańskie nie były jeszcze podzielone na ich współczesne gałęzie; istniał tylko jeden jednolity język (zwany proto-germańskim) z wieloma dialektami regionalnymi. Każda runa miała nazwę, tak jak nasze współczesne litery mają nazwy, ale te bardzo stare nazwy nie są już znane. Przez ich skojarzenie z późniejszymi literami zostały odtworzone stare nazwy run. Proto-germańska nazwa [*] przed runą oznacza, że jest to nazwa zrekonstruowana. Nie wszystkie runy zostały jednak narysowane w ten sam sposób, a niektóre runy i ich nazwy były w niektórych miejscach różne.
Rök Runestone, Szwecja, IX wiek
Starszy Futhark
Pytania i odpowiedzi
P: Co to są runy?
O: Runy to bardzo stare litery, których używały ludy germańskie, zanim w średniowieczu zaczęły używać liter łacińskich. W najszerszym znaczeniu słowo runy może oznaczać wszelkie kryptyczne litery, ale zazwyczaj odnosi się do alfabetów używanych przez ludy skandynawskie od około 150 roku n.e. do średniowiecza.
P: Co to jest Starszy Fuþark?
O: Starszy Fuþark jest jednym z najstarszych alfabetów runicznych i był używany od około 150 do 800 roku.
P: Co to jest Młodszy Fuþark?
P: Około roku 800 n.e. runy zmieniły się w tak zwany Młodszy Fuþark i były używane do około 1100 roku, kiedy to zostały zastąpione alfabetem łacińskim.
P: Gdzie można znaleźć runy?
O: Runy wyryte w kamieniach (zwanych kamieniami runicznymi) można znaleźć w wielu miejscach w Skandynawii (Dania, Norwegia i Szwecja), a także w Wielkiej Brytanii, na Islandii, Grenlandii, Wyspach Owczych i we Fryzji.
P: Jak runy były używane historycznie?
O: Historycznie, runy były używane do pisania wierszy i eulogii, a także jako szyfry. Były również znane jako element twórczości fantasy J.R.R. Tolkiena, opartej na mitologii germańskiej. Ponadto w czasach nazistowskich wykorzystywano je do wspierania nowego mistycyzmu i romantycznego spojrzenia na germańskie dziedzictwo.
P: W jaki sposób niektóre nazwy run przetrwały do czasów współczesnych? O: Runa ᚦ przetrwała w średniowiecznej angielszczyźnie, a także we współczesnym języku islandzkim, gdzie wymawia się ją jako "th", jak w thing lub this; jednak po podboju normańskim zastąpiono ją th, ponieważ nie była znana francuskojęzycznym Normanom, natomiast ð (również wymawiana jako "th") była staroangielską literą wciąż obecną w języku islandzkim, ale w rzeczywistości pochodziła z języka irlandzkiego, a nie z samych run.
P: Z jakiego języka pochodziły wszystkie te wczesne wersje run? O: Wszystkie wczesne wersje run pochodzą z języka protogermańskiego, który obejmował wiele ówczesnych dialektów regionalnych; każda runa miała nazwę podobną do naszych współczesnych liter, ale te bardzo stare nazwy nie są już znane, więc ich skojarzenie z późniejszymi literami pozwoliło z czasem je odtworzyć
