Canonic Variations on "Vom Himmel hoch da komm' ich her"

Historia kompozycji

W czerwcu 1747 r. Bach mógł zostać członkiem "Correspondierde Societät der Muscialischen Wissenschaften" (Korespondencyjnego Towarzystwa Nauk Muzycznych). W momencie wstąpienia Bacha do towarzystwa liczyło ono 14 członków. Towarzystwo studiowało i zachęcało ludzi w Lipsku do komponowania muzyki. Aby uczcić członkostwo, Bach podarował towarzystwu wersję Wariacji kanonicznych, a także swój portret namalowany przez Eliasa Gottloba Haussmanna. Na portrecie widać Bacha trzymającego kopię innej kompozycji, która wykorzystuje dużo kanonu.

Pięć wariacji na temat "Von Himmel Hoch" nie jest wariacjami w zwykłym muzycznym sensie. Nie jest to pięć ujęć tematu z ornamentacją. Jest to pięć części, z których wszystkie wykorzystują kanon do budowania muzyki. W ostatnich latach swojego życia Bach skomponował kilka utworów, które oparte były na kanonach. Kilka z jego utworów z tego okresu jest kanonicznych, w tym utwory organowe z III i IV części Clavier-Übung, Wariacje Goldbergowskie na klawesyn, Ofiarowanie Muzyczne i Sztuka Fugi.

Wariacje kanoniczne oparte są na hymnie bożonarodzeniowym "Von Himmel hoch, da komm ich her". Słowa i melodia zostały skomponowane w 1539 roku przez Marcina Lutra. Bach używał chorału (melodii hymnu) już wcześniej. Pojawia się on w jego Oratorium Bożonarodzeniowym, w jego Magnificat, oraz w kilku preludiach organowych, w tym w krótkim z Orgelbüchlein (Mała Książka Organowa), które można usłyszeć w Wielkiej Brytanii i innych krajach w radiu i telewizji w każdą Wigilię Bożego Narodzenia na zakończenie znanego na całym świecie nabożeństwa kolędowego z King's College w Cambridge.

Muzyka

Istnieje pięć wariantów:

Wariant I

Jest to dwuczęściowy kanon pomiędzy prawą i lewą ręką. Jest to "kanon na oktawie", ponieważ druga część zaczyna się o oktawę niżej niż pierwsza. Ręce grają na różnych manuałach, dzięki czemu mogą wydobywać różne rodzaje dźwięków, jak w duecie między dwoma instrumentami. Melodia chorału (cantus firmus) jest słyszalna w pedałach. Jest ona grana długimi nutami z przerwami półtora taktu pomiędzy poszczególnymi frazami. Muzyka kanonu, grana przez ręce, brzmi częściowo podobnie do kształtu chorału. Zaczyna się od sześciu nut idących w dół. Być może Bach zrobił to celowo, aby zasugerować zejście Chrystusa na ziemię. Ten rodzaj "symbolizmu" lub "malowania słów", w którym rzeczywiste nuty muzyki ukazują znaczenie słów (lub tego, co było słowami w oryginalnym hymnie), jest bardzo powszechny w muzyce Bacha i w wielu innych utworach muzycznych tego czasu.

Wariacja II

Znów mamy do czynienia z kanonem między rękami i melodią chorału w pedałach. Jest to ścisły zapis trzyczęściowy (każda ręka gra tylko jedną nutę naraz, jak na instrumencie melodycznym). Tym razem jest to "kanon na kwintę" (prawa ręka zaczyna od C, lewa naśladuje pół taktu później, zaczynając od F poniżej). Kanon oparty jest na pierwszym i drugim wersie chorału. Gdy początek kanonu powraca pod koniec, jest on synkopowany. Na samym końcu ręce grają skalę idącą w górę. Być może Bach chciał, aby brzmiało to jak anioły idące do nieba, albo jak dusza idąca w górę.

Wariant III

Tym razem kanon jest pomiędzy lewą ręką a pedałami. Kanon porusza się głównie w kwawrach i oparty jest na melodii chorału. Prawa ręka gra swobodną melodię, a także melodię chorałową w długich dźwiękach na górze.

Wariant IV

Ta wariacja ma nową melodię w prawej ręce (ale jej ogólny kształt pochodzi z melodii chorału). Jest ona bardzo żywa (często pojawiają się demisemiquavers, zwłaszcza pod koniec) i bardzo synkopowana. Dół lewej ręki gra tę samą melodię w kanonie, ale porusza się tylko z połową szybkości części górnej. Nazywa się to "augmentacją". Górna część lewej ręki ma tymczasem swobodniejszą partię. Pedał ma melodię chorału w długich nutach. Na trzy takty przed końcem słyszymy w lewej ręce motyw BACHa. Są to cztery nuty, których Bach często używa do przedstawienia swojego nazwiska.

Wariacja V

Ostatnia wariacja nabiera coraz większego rozmachu i kończy się wielką kulminacją. Dobrze się sprawdza, gdy jest grana jako ostatnia wariacja (a nie środkowa, jak w egzemplarzu autografu).

Na początku tej wariacji, kanon jest po prostu melodią chorału. Jest ona grana przez prawą i lewą rękę, ale tym razem lewa ręka gra ją do góry nogami (inwersja). Jest to "kanon na szóstej" (prawa ręka zaczyna na C, lewa na E poniżej). Później staje się kanonem na tercji. Pedał gra po prostu partię basową (jak instrument continuo).

W następnym odcinku prawa ręka (oznaczona jako "forte" (głośno)) porusza się szybkimi dźwiękami, podczas gdy pedał gra melodię chorału, a dolna część lewej ręki gra ją w kanonie odwróconym na sekundę (pedał zaczyna od C, lewa ręka naśladuje kanon zaczynając od B). Następnie prawa i lewa ręka zamieniają się miejscami i na dziewiątej pojawia się kanon.

W ostatniej części, oznaczonej jako forte, partia pedału gra melodię chorału odwróconą do góry nogami. Na samym końcu, gdy muzyka wznosi się do punktu kulminacyjnego, powtarza ostatnią linijkę chorałowej melodii, kończąc ją na najniższej nucie pedału: dolnym C. Ręce tymczasem grają na tym samym manuale. Następuje "stretto": wszystkie głosy zaczynają melodię (lub jej wersję) szybko, jeden po drugim. Na samym końcu słyszymy ponownie motyw BACHa.

Strona tytułowa (przednia okładka) wydania z 1747 r.


Kościół Tomasza, Lipsk, 1735 r.

Wniosek

O Bachu często mówi się, że jest kompozytorem "matematycznym". Ten zestaw wariacji jest dobrym przykładem utworu, w którym Bach stara się pokazać różne techniki kompozytorskie. Trzeba nie lada umiejętności, aby skomponować tak skomplikowane kanony, a jednocześnie nadać muzyce odpowiednie brzmienie. Opis muzyki może brzmieć bardzo skomplikowanie, ale można się nią delektować nie rozumiejąc wszystkich technik użytych do jej skomponowania. Jednak zawsze fascynujące jest zobaczyć, jak Bach połączył wszystkie te pomysły w całość.