Behawioryzm: definicja, historia, techniki i zastosowania terapeutyczne
Behawioryzm to nurt w psychologii i badaniach zachowania, który koncentruje się na tym, co można bezpośrednio zaobserwować i mierzyć. Behawioryści analizują zależności między bodźcami a reakcjami oraz wpływ doświadczeń na zmianę zachowań, pomijając w swojej metodologii wewnętrzne stany psychiczne, których nie da się bezpośrednio zaobserwować.
Definicja i podstawowe założenia
W klasycznym behawioryzmie nie uwzględniano elementów takich jak stany umysłu, traktując je jako trudne do empirycznego zbadania. Mimo że wiemy dziś, iż umysł i procesy poznawcze wpływają na zachowanie, behawioryści twierdzili, że zachowania można badać rzetelnie bez odwoływania się do fizjologii czy do teorii abstrakcyjnych, np. teorii umysłu. Z definicji wszystkie zachowania są obserwowalne i weryfikowalne eksperymentalnie.
Jednym z centralnych przekonań klasycznego behawioryzmu było stwierdzenie, że większość ludzkich zachowań jest wynikiem uczenia się. Behawioryści wyjaśniali zachowanie przez operowe uwarunkowania i klasyczne uwarunkowanie — czyli przez wpływ poprzednich doświadczeń. W tej tradycji pomijano istotną rolę instynktów (wrodzonych skłonności żywego organizmu) czy wrodzonych predyspozycji; nie oznaczało to jednak automatycznego odrzucenia dziedziczności, a raczej skupienie na tym, co można kontrolować i zmieniać poprzez uczenie się. Z tego punktu widzenia funkcjonowała też koncepcja tzw. pustego łupka — przekonanie, że dzieci rodzą się bez z góry określonej treści umysłowej: doświadczenie i wiedza są w dużej mierze nabywane w toku rozwoju. Założenie "pustych łupków" jest kontrastowane przez współczesną psychologię ewolucyjną, która wskazuje na wpływ uwarunkowań biologicznych i adaptacyjnych.
Krótka historia i najważniejsze postaci
Za pionierów badań związanych z behawioryzmem i badaniem uczenia się uznaje się m.in.: C. Lloyd Morgan, Ivan Pavlov, Edward Thorndike, John B. Watson i B.F. Skinner. Ich prace ukształtowały zarówno teorię, jak i metody eksperymentalne psychologii behawioralnej.
Pavlov opisał mechanizmy klasycznej kondycji, pokazując, jak neutralny bodziec (np. dźwięk dzwonka) po powtarzanym łączeniu z bodźcem bezwarunkowym (np. pokarmem) staje się bodźcem warunkowym wywołującym reakcję warunkową (np. ślinienie się u psa). Thorndike wprowadził pojęcie prób i błędów oraz prawa efektu (zachowania prowadzące do pozytywnych skutków utrwalają się). Watson, odrzucając introspekcję, postulował, że psychologia powinna ograniczyć się do metod eksperymentalnych i obserwowalnych faktów. Badania B.F. Skinnera rozwinęły natomiast koncepcję warunkowania operantowego, kładąc nacisk na kształtowanie zachowań poprzez wzmocnienia.
Kluczowe techniki i pojęcia
- Klasyczne (Pawłowowskie) warunkowanie — polega na łączeniu bodźca neutralnego z bodźcem bezwarunkowym, co prowadzi do nabycia przez bodziec neutralny zdolności wywoływania określonej reakcji.
- Operantowe (instrumentalne) warunkowanie — zachowanie jest kształtowane przez jego konsekwencje: wzmocnienia zwiększają prawdopodobieństwo zachowania, a kary — zmniejszają. Wyróżnia się wzmocnienia pozytywne (dodanie przyjemnego bodźca) i negatywne (usunięcie nieprzyjemnego bodźca).
- Kształtowanie (shaping) — stopniowe nagradzanie kolejnych przybliżeń do pożądanego zachowania.
- Generalizacja i dyskryminacja — generalizacja to występowanie reakcji w odpowiedzi na bodźce podobne do warunkujących; dyskryminacja to rozróżnianie bodźców i reagowanie tylko na ten właściwy.
- Wygaszanie (extinction) — osłabienie zachowania wskutek braku wzmocnienia.
- Harmonogramy wzmocnień — różne schematy (np. stała/zmienna częstotliwość, stały/zmienny interwał) wpływają na tempo uczenia się i odporność zachowań na wygaszanie.
Zastosowania terapeutyczne i praktyczne
Ideałami behawioralnymi opierają się liczne interwencje terapeutyczne i praktyczne programy modyfikacji zachowania. Współczesna terapia poznawczo-behawioralna wykorzystuje techniki behawioralne w połączeniu z interwencjami poznawczymi. Do zastosowań należą m.in.:
- terapie lęku i fobii — techniki takie jak systematyczna desensytyzacja, ekspozycja z powstrzymaniem reakcji; behawioralne metody ekspozycji pomagają zmniejszyć lęki i fobiami, jak również w pracy z niektórymi formami uzależnień;
- programy nagród i token economies — stosowane w szkołach, zakładach opiekuńczych i placówkach terapeutycznych do wzmacniania pożądanych zachowań;
- Applied Behavior Analysis (ABA) — modelem terapeutycznym szeroko stosowanym np. w pracy z dziećmi z zaburzeniami ze spektrum autyzmu;
- modyfikacja zachowań w edukacji i szkole — techniki motywacyjne, systemy wzmocnień;
- rehabilitacja i trening zwierząt — wykorzystanie warunkowania klasycznego i operantowego w tresurze i terapii behawioralnej u zwierząt.
Krytyka i dziedzictwo
Jako teoria naukowa klasyczny behawioryzm został w dużej mierze zastąpiony przez psychologię poznawczą, która zwróciła uwagę na wewnętrzne procesy poznawcze, pamięć, myślenie i reprezentacje umysłowe. Krytyka dotyczyła głównie pomijania mechanizmów poznawczych i biologicznych, które wpływają na zachowanie. Mimo to idee behawioralne nadal wpływają na praktykę terapeutyczną i metody badawcze — współczesne orientacje często łączą elementy behawioralne z poznawczymi (np. CBT).
Współczesne nurty rozszerzyły też behawiorystyczne podejście o badania nad neurologicznymi i genetycznymi podstawami zachowania, co częściowo odpowiada na wcześniejsze spory dotyczące roli dziedziczności i wrodzonych predyspozycji. W nauce funkcjonują dziś odmienne formy behawioryzmu, np. behawioryzm metodologiczny i radykalny behawioryzm Skinnera, a także rozwijające się pole analizy zachowania (behavior analysis), które łączy teorię z praktycznymi zastosowaniami.
Podsumowanie
Behawioryzm pozostawił trwały ślad w psychologii: dostarczył rygorystycznych metod badawczych i praktycznych technik modyfikacji zachowania. Chociaż jego pierwotne założenia dotyczące całkowitego pomijania procesów wewnętrznych zostały zrewidowane, jego narzędzia (uwarunkowanie klasyczne i operantowe, wzmocnienia, kształtowanie) nadal stanowią fundament wielu terapii i programów edukacyjnych.
Kondycjonowanie
Aktem uwarunkowania jest sytuacja, w której pożądane zachowanie odbywa się poprzez trening. Odbywa się to poprzez łączenie bodźców z określonym zachowaniem. Niektóre zachowania są naturalnymi odruchami, z którymi rodzą się ludzie (i zwierzęta). Niemowlęta rodzą się z odziedziczonymi odruchami, które pomagają im jeść, komunikować się i przeżywać. Odruchy te są bezwarunkowe, nie uczy się ich dziecka.
Uwarunkowania klasyczne
Klasyczna kondycja (zwana również kondycjąpawłowską) jest wtedy, gdy uwarunkowany bodziec powoduje bezwarunkową reakcję. Wyjaśnia to, w jaki sposób ludzie uzyskują nowe odpowiedzi na różne bodźce.
Innym przykładem bezwarunkowej reakcji jest sytuacja, gdy w oczy człowieka wieje wiatr i mrugają one automatycznie, aby zapobiec przedostaniu się do nich pyłu lub czegoś. Jest to odruch wrodzony.
Kondycjonowanie strachu jest wtedy, gdy do wywołania strachu używany jest wcześniej neutralny bodziec. Jednym z głównych przykładów jest eksperyment Little Alberta autorstwa Watsona i Raynera. Badacze testowali reakcje emocjonalne niemowląt. Stwierdzili, że Little Albert reagowałby na głośny hałas, a następnie kondycjonowałby go tak, aby wywołać strach, gdy zobaczył białego szczura. Zostało to nazwane "uwarunkowaną reakcją emocjonalną". Po pewnym czasie Mały Albert płakał, gdy zobaczył białego szczura lub coś małego i białego, nawet swoje wypchane zwierzę.
Klimatyzacja operacyjna
Kondycjonowanie optyczne znane jest również jako kondycjonowanie instrumentalne. Badali ją Thorndike i Skinner.
Powiązane strony
Pytania i odpowiedzi
P: Co to jest behawioryzm?
O: Behawioryzm jest podejściem do badania zachowań opartym wyłącznie na tym, co można bezpośrednio zobaczyć. Koncentruje się na związkach między bodźcami a reakcjami i twierdzi, że zachowanie można badać bez znajomości fizjologii zdarzenia lub przy użyciu teorii takich jak teoria umysłu.
P: Co behawioryści sądzili o ludzkim zachowaniu?
O: Behawioryści uważali, że wszystkie ludzkie zachowania są wyuczone poprzez warunkowanie klasyczne lub operacyjne, czyli uczenie się w wyniku wpływu doświadczeń z przeszłości. Zaprzeczali znaczeniu zachowań dziedzicznych, instynktów lub odziedziczonych skłonności do zachowań.
P: Kim byli główni twórcy behawioryzmu?
O: Do głównych twórców behawioryzmu należą C. Lloyd Morgan, Iwan Pawłow, Edward Thorndike, John B. Watson i B.F. Skinner.
P: Jakie badania prowadził Pawłow?
O: Pawłow badał warunkowanie klasyczne na przykładzie psów i ich naturalnej zdolności do ślinienia się, wytwarzania wody w pysku.
P: Jak Thorndike i Watson postrzegali introspekcję?
O: Thorndike i Watson odrzucili przyglądanie się własnym świadomym myślom i uczuciom ("Introspekcja"). Chcieli ograniczyć psychologię do metod eksperymentalnych.
P: Na jakim rodzaju badań skupił się Skinner?
O: Badania Skinnera opierały się głównie na kształtowaniu zachowań przy użyciu pozytywnych wzmocnień (nagród zamiast kar).
P: W jaki sposób współczesna psychologia ewolucyjna zakwestionowała założenie o pustych polach?
O: Założeniu "pustej tablicy" przeciwstawia się współczesna psychologia ewolucyjna, która sugeruje, że ludzie rodzą się z doświadczeniem umysłowym lub wiedzą, a nie rodzą się z czystym, pustym umysłem, gdzie wszystkiego trzeba się nauczyć po dorośnięciu.
