Pandora

Wersje Hesjod

Teogonia

Mit Pandory pojawia się po raz pierwszy w wierszach 560-612 poematu Hesjada Teogonia. Ta wersja nie nadaje tej kobiecie imienia. Prometeusz ukradł dar ognia i dał go ludziom. Zeus jest zły z tego powodu i postanawia ukarać mężczyzn, jako rekompensatę za ten dar. Rozkazuje Hefajstosowi zrobić pierwszą kobietę z ziemi. Ta kobieta jest opisana jako "piękne zło", którego potomkowie dręczyliby rasę mężczyzn. Gdy Hefajstos zrobi to, Atena ubiera ją w srebrzystą suknię, haftowany welon, girlandy i koronę ze złota. Ta kobieta jest nienazwana w Teogonii, ale prawdopodobnie jest to Pandora. Hesiod przerobił jej mit w Dziełach i Dniach. Kiedy po raz pierwszy pojawiła się przed bogami i śmiertelnikami, "zdumieli się" jak na nią patrzyli. Ale ona była "czysta sprytem, nie do wytrzymania przez ludzi". Hesiod opracowuje (590-93):

Z niej jest rasa niewiast i rodzaju żeńskiego;
z niej jest śmiertelna rasa i plemię niewiast, które
pośród śmiertelnych mężczyzn do ich wielkiego ucisku,
nie ma pomocników w nienawistnej biedzie, ale tylko w bogactwie.

Później Hesiod mówi, że mężczyźni, którzy próbują uniknąć zła kobiet poprzez unikanie małżeństwa, nie będą się lepiej czuć (604-7):

Dochodzi do śmiercionośnego wieku, nie mając nikogo, kto mógłby się zająć jego latami,
i chociaż nie brakuje mu przynajmniej środków do życia w czasie jego życia,
to jednak, gdy jest martwy, jego krewni dzielą między nich jego majątek.

Na końcu Hesiod mówi, że czasami mężczyzna znajduje dobrą żonę, ale nadal (609) "zło walczy z dobrem".

Roboty i Dni

Bardziej znana wersja mitu pochodzi z innego dzieła Hesjada, zwanego Works and Days. Tam mit ten zawarty jest w wierszach od 60 do 105. Hesjod mówi o pochodzeniu Pandory. Powiększa on również zakres nieszczęść, jakie ona zadaje ludzkości. Tak jak wcześniej, jest ona stworzona przez Hefajstosa, ale teraz więcej bogów pomaga ją uzupełnić (wiersze 63-82): Atena nauczyła ją pracy na igle i tkania (63-4); Afrodyta "zrzuciła łaskę na jej głowę i okrutną tęsknotę i troskę, że zużywa kończyny" (65-6); Hermes dał jej "haniebny umysł i podstępną naturę" (67-8); Hermes dał jej również moc słowa, wkładając w nią "kłamstwa i przebiegłe słowa" (77-80); Atena odziana w nią (72); następnie perswazja i charytatywy ozdobiły ją naszyjnikami i innymi drobiazgami (72-4); Horae ozdobiła ją koroną wiankową (75). W końcu Hermes nadaje tej kobiecie imię: Pandora - "Wszechoddarzona" - "bo wszyscy olimpijczycy dali jej prezent" (81). Historia jest napisana w taki sposób, że kobieca i podstępna natura Pandory jest małym problemem dla ludzkości, ponieważ przynosi ona pithos. Słowo to jest zwykle tłumaczone jako słoik, czasami jako pudełko. Pudełko zawiera "uciążliwe uciążliwości i choroby, które sprowadzają śmierć na mężczyzn" (91-2), choroby (102) i "niezliczoną ilość innych bólów" (100).

Prometeusz ostrzegł swego brata Epimeteusza, by nie przyjmował żadnych darów od Zeusa. Ale Epimeteusz nie słuchał; przyjął Pandorę, która natychmiast rozrzuciła zawartość swojego słoika. W rezultacie Hezjod mówi nam, że "ziemia i morze są pełne zła" (101). Jedna rzecz jednak nie umknęła słoikowi (96-9), nadzieja:

Tylko Hope pozostała w swoim nietłukącym się domu,
pozostała pod wargą słoika i nie odleciała
. Zanim [mogła], Pandora zastąpiła słoik
. Taka była wolaegisyńskiego Zeusa
Chmurnika.

Nie mówi czytelnikowi, dlaczego nadzieja pozostała w słoiku.

Hesiod zamyka się tym morałem (105): "Nie można więc uciec przed umysłem Zeusa."

Jules Joseph Lefebvre: Pandora, 1882

Późniejsze zmiany

W literaturze archijskiej i klasycznej nie wspomina się już o Pandorze. Sofokles napisał sztukę satyryczną Pandora, czyli Młotki, ale bardzo niewiele wiadomo o tej sztuce. Sappho mógł odnieść się do Pandory w zachowanym fragmencie.

Później ludzie wypełniali drobne szczegóły, albo dodawali postscripty do historii Hesiodu. Przykładami są Apollodorus i Hyginus: Każdy z nich dodał do opowiadania część, która mogła być już w wersji Hesiodu, mimo że nie została spisana: Epimeteusz ożenił się z Pandorą. Każdy z nich dodał, że miał córkę, Pyrhę, która wyszła za mąż za Deucaliona i przeżyła z nim potop. Problemem tej wersji jest to, że Hezjodowski Katalog Kobiet, fragment nr 2, uczynił "Pandorę" jedną z córek Deucaliona, a matkę Graecusa Zeusa.

W XV wieku mnich o nazwisku Annio da Viterbo powiedział, że znalazł rękopis historyka o nazwisku Berossus. Berossus żył w III wieku przed naszą erą. Według rękopisu, "Pandora" została również nazwana jako synowa Noego. Ta próba połączenia pogańskich i chrześcijańskich tekstów została jednak później uznana za fałszerstwo.

Inny punkt widzenia miał poeta Theognis z Megary, który żył w 6 roku p.n.e.:

Nadzieja jest jedynym dobrym bogiem pozostałym wśród ludzkości;
inni odeszli i poszli na Olimp.
Zaufanie, potężny bóg odszedł, powstrzymanie od ludzi,
a Łaski, mój przyjacielu, porzuciły ziemię. Męskie
przysięgi sądowe nie są już godne zaufania, ani też nikt nie szanuje
nieśmiertelnych bogów; rasa pobożnych ludzi zginęła, a ludzie
nie uznają już zasad postępowania ani aktów pobożności.

Theogonis zdaje się odnosić do innej wersji mitu: w tej wersji słoik zawierał raczej błogosławieństwa niż zło. Wersja ta zdaje się nawiązywać do tradycji sprzed Hesji, która została zachowana przez pisarza z II wieku Babriusa. Według Babriusa, bogowie wysłali słoik zawierający błogosławieństwa dla ludzi. Głupi człowiek" (nie Pandora) otworzył słoik, a większość błogosławieństw została utracona na zawsze. Pozostała tylko nadzieja, "aby obiecać każdemu z nas dobre rzeczy, które uciekły."

Poddasze malarzy czerwono-figuralnych zdaje się mieć tradycję niezależną od źródeł literackich: Czasami dodają do wersji literackiej, czasami zupełnie ją ignorują.

John William Waterhouse: Pandora, 1896

Trudności w interpretacji

Istnieje wiele sposobów interpretacji postaci Pandory. Erwin Panofsky napisał monografię na ten temat. Według M.L. Westa, historia Pandory i słoika jest starsza od wersji Hesiodu. Wyjaśnia to również zamieszanie i problemy związane z wersją Hesiodu i to, że jest ona niejednoznaczna. Według Westa, w tych wersjach Pandoora była żoną Prometeusza. Zachód powołuje się na Katalog Kobiet Hesyjdu, który zachował starszą wersję. W jednej z wersji opowiadania, w słoiku mogły znajdować się tylko rzeczy dobre dla ludzkości. Zachód pisze również, że być może Epimeteusz i Pandora oraz ich role zostały przetransponowane w mitach sprzed Hesji. Nazywa się to "mityczną inwersją". Zauważa on, że istnieje ciekawa korelacja między tym, że Pandora została stworzona z ziemi w opowieści Hesiodu, a tym, co jest w Apollodorusie, że Prometeusz stworzył człowieka z wody i ziemi. Hezjodowy mit o słoiku Pandory mógłby więc być podsumowaniem wielu różnych wczesnych mitów.

Istnieją różne kwestie, które należy omówić. W greckim tekście oryginalnym mówi się o elpisie. Zazwyczaj słowo to jest tłumaczone na angielski jako Hope, ale może być tłumaczone inaczej. Expectation jest kolejnym możliwym tłumaczeniem, które jest bardziej neutralne. Można oczekiwać zarówno rzeczy dobrych, jak i złych. Nadzieja ma pozytywne konotacje.

Elpis jest wszystkim, co pozostaje w słoiku, kiedy Pandora zamknęła go ponownie, więc czy słój daje elpis ludzkości, czy też trzyma elpis z dala od niej? -Innym pytaniem, które należy zadać jest, czy to, czy elpis pozostaje w słoiku, jest dobre czy złe dla ludzkości?

Pierwsze pytanie może być mylące dla niespecjalisty. Ale jak w przypadku większości starożytnych greckich słów, elpis może być tłumaczony na wiele sposobów. Wielu uczonych preferuje neutralne tłumaczenie "oczekiwania". Ale oczekiwanie na co? Klasyczni autorzy używają słowa elpis w znaczeniu "oczekiwanie na zło", jak również "oczekiwanie na dobro". Analiza statystyczna pokazuje, że to drugie znaczenie pojawia się pięć razy bardziej niż to pierwsze w całej starożytnej literaturze greckiej. Inni uważają, że elpis powinien oznaczać "oczekiwanie na zło" (vel sim).

To, jak odpowiemy na pierwsze pytanie, zależy w dużej mierze od odpowiedzi na pytanie drugie: czy słoik mamy interpretować jako więzienie, czy spiżarnię? Słoik z pewnością służy jako więzienie za zło, które uwolniła Pandora - dotykają one ludzkość tylko raz poza słoikiem. Niektórzy argumentują, że logika nakazuje więc, aby słoik funkcjonował również jako więzienie dla Elpisa, powstrzymując go przed ludźmi. Jeśli weźmiemy elpis jako oczekiwaną nadzieję, to ton mitu jest pesymistyczny: Wszystkie zła na świecie zostały wyrzucone ze słoika Pandory, podczas gdy ta potencjalnie łagodząca siłę, Nadzieja, pozostaje bezpiecznie zamknięta w środku.

Ta interpretacja rodzi jeszcze jedno pytanie, komplikujące debatę: czy mamy brać Nadzieję w sensie absolutnym, czy też w sensie wąskim, gdzie rozumiemy Nadzieję, oznaczać nadzieję tylko w odniesieniu do zła uwolnionego ze słoika? Jeśli Nadzieja jest uwięziona w słoiku, to czy oznacza to, że ludzka egzystencja jest całkowicie beznadziejna? To najbardziej pesymistyczna z możliwych lektur dla tego mitu. Mniej pesymistyczna interpretacja (jeszcze pesymistyczna, żeby być pewnym) rozumie mit, że: niezliczone zło uciekło ze słoika Pandory i dżumi ludzką egzystencję; nadzieja, że uda nam się opanować to zło, pozostaje uwięziona w słoiku. Życie nie jest beznadziejne, ale każdy z nas jest beznadziejnie ludzki.

Twierdzi się również, że nadzieja była po prostu jednym ze złych w słoiku, fałszywym rodzajem nadziei, i nie była dobra dla ludzkości, ponieważ później w wierszu Hesiod pisze, że nadzieja jest pusta (498) i nie ma dobra (500) i czyni ludzkość leniwą, odbierając jej pracowitość, czyniąc ją podatną na zło.

Filozof Friedrich Nietzsche argumentował, że "Zeus nie chciał, aby człowiek wyrzucał swoje życie, bez względu na to, jak bardzo inne zło może go dręczyć, ale raczej aby dalej pozwalał się dręczyć na nowo. W tym celu daje człowiekowi nadzieję. Prawdę mówiąc, jest to najgorsze ze złego, ponieważ przedłuża mękę człowieka."

Sprzeciw wobec nadziei jest dobry/słój jest więzienną interpretacją przeciwstawiającą się temu, że jeśli słój jest pełen zła, to co jest oczekiwaną nadzieją - błogosławieństwem - robi wśród nich? Sprzeciw ten prowadzi niektórych do uczynienia elpisy oczekiwaniem na zło, co uczyniłoby nieco optymistycznym ton tego mitu: chociaż ludzkość jest zaniepokojona wszelkim złem na świecie, przynajmniej oszczędza się nam ciągłego oczekiwania na zło, które uczyniłoby życie nie do zniesienia.

Optymistyczną lekturę tego mitu wyraża M.L. West. Elpis przyjmuje bardziej powszechne znaczenie oczekiwanej nadziei. I podczas gdy słój służył jako więzienie za zło, które uciekło, później służył jako rezydencja dla Nadziei. West wyjaśnia: "Absurdem byłoby reprezentowanie albo obecności złego poprzez zamykanie go w słoiku, albo obecności nadziei poprzez ucieczkę z niego". Nadzieja jest więc zachowana jako korzyść dla ludzi.

Wszechdająca Pandora: mityczna inwersja

W Dziełach i Dniach podano nieprawidłową etymologię nazwy Pandora, "wszystko podarunkowa". Pandora oznacza "dający", ale nie "obdarowany". Niektóre obrazy w wazonach, z V wieku przed Chrystusem, wskazują, że wierzenia o bogini Pandorze trwały po okresie Hesji. Inna nazwa Pandory została znaleziona w kyliksie (około 460 p.n.e.), Anesidora, to znaczy "ta, która wysyła dary". Ten obraz wazonowy przedstawia Hefajstosa i Atenę, kończących dotyk pierwszej kobiety, jak w Teogonii. Epitet Anesidora jest również używany do nazywania Gai lub Demeter.

Pandora/Anesidora prawdopodobnie wzięłaby na siebie aspekty Gaea i Demeter. Pandora wcieliłaby się w żyzność Ziemi i jej zdolność do znoszenia zboża i owoców dla dobra ludzi. Z czasem ta "wszechdajna" bogini w jakiś sposób przekształciła się w "wszechoddajną" śmiertelną kobietę. T. A. Sinclair, komentując Dzieła i Dni twierdzi, że Hesjod nie wykazuje żadnej świadomości mitologii o takim boskim "dawcy". A.H. Smith zauważa jednak, że w relacji Hesiodu Atena i Pory Roku przyniosła wieńce z trawy i wiosennych kwiatów do Pandory, co wskazuje, że Hesiod był świadomy pierwotnej funkcji Pandory jako "w pełni dającej". Jane Ellen Harrison widzi w opowieści Hesjada "dowód na przejście od matriarchatu do patriarchatu w kulturze greckiej". Gdy życiodajna bogini Pandora zostaje zaćmiona, pojawia się niosąca śmierć ludzka Pandora". W ten sposób Harrison podsumowuje "w patriarchalnej mitologii Hesiod jej wielka postać jest dziwnie zmieniona i pomniejszona". Nie jest już urodzoną na Ziemi, ale stworzeniem, rękodziełem Olympiana Zeusa." (Harrison 1922:284) Robert Graves, cytując Harrisona, twierdzi, że "Pandora nie jest prawdziwym mitem, ale antyfeministyczną bajką, prawdopodobnie jego własnego wynalazku." H.J.Rose napisał, że mit o Pandorze jest zdecydowanie bardziej nieliberalny niż epicki, ponieważ sprawia, że Pandora jest źródłem wszystkich ludzkich nieszczęść, a ona jest przykładem złego żony.

Hezjodyczny mit nie zatarł jednak całkowicie pamięci o wszechdajnej bogini Pandorze. Uczeni z linii 971 Ptaków Arystofanów wspominają o kulcie "Pandorze, ziemi, bo ona daje wszystko, co niezbędne do życia".

W V wieku Ateny Pandora pojawiła się w nieoczekiwanym początkowo kontekście, w marmurowej płaskorzeźbie lub brązie jako fryz u podnóża Ateny Partenos - kulminacyjnym przeżyciu na Akropolu; tam Jeffrey M. Hurwit zinterpretował swoją obecność jako "anty-Ateńską", wzmacniającą obywatelskie ideologie patriarchatu i "społeczną i polityczną rzeczywistość V wieku Aten". Interpretacja nigdy nie była łatwa: Pausanias (i.24.7) jedynie odnotował ten temat i poszedł dalej. Jeffrey Hurwit argumentował, że Pandora reprezentuje "anty-Atenę", podobnie jak dziecko bez matki, wcielenie potrzeby patriarchalnej władzy, której broniła dziewicza Atena, wznosząca się ponad swoją płeć.

Nicolas Régnier: Allegoria Próżności - Pandora, ok. 1626. Régnier portretował Pandorę ze słoikiem, a nie z pudełkiem.

Pithos do "pudełka"

Humanistyczny Erazm z Rotterdamu przetłumaczył Hesjod z greki na łacinę w XVI wieku. Greckie słowo pithos jest używane dla dużego słoika, używanego na przykład do przechowywania wina. Może ono również odnosić się do słoika pogrzebowego. Natomiast piksyda to pudełko. Zwykle mówi się, że Erasmus zamienił te słowa, gdy tłumaczył, więc słoik Pandory stał się pudełkiem Pandory. Wyrażenie "Pudełko Pandory" przetrwało do dziś.