Arystarch z Samos

Dane osobowe

Jego imię to Ἀρίσταρχος w greckich literach, co tłumaczy się na Aristarchos. Urodził się na wyspie Samos, we wschodniej części Morza Egejskiego.

Heliocentryzm

Heliocentryzm to koncepcja, zgodnie z którą Słońce znajduje się w centrum. Chociaż oryginalny tekst został utracony, wzmianka w książce Archimedesa The Sand Reckoner opisuje inną pracę Arystarcha, w której przedstawił on model heliocentryczny jako alternatywną hipotezę. Archimedes napisał:

Ty (Król Gelon) wiesz, że "wszechświat" to nazwa nadana przez większość astronomów sferze, której centrum jest środek Ziemi, a jej promień jest równy linii prostej pomiędzy środkiem Słońca a środkiem Ziemi. To jest wspólna relacja, jaką słyszałeś od astronomów. Ale Arystarch wyniósł książkę składającą się z pewnych hipotez, w której okazuje się, w konsekwencji przyjętych założeń, że wszechświat jest wielokrotnie większy niż "wszechświat", o którym właśnie wspomniano. Jego hipotezy są takie, że gwiazdy stałe i Słońce pozostają nieporuszone, że Ziemia obraca się wokół Słońca po obwodzie koła, przy czym Słońce leży w środku podłogi, i że sfera gwiazd stałych, położona mniej więcej w tym samym środku co Słońce, jest tak wielka, że koło, po którym według niego obraca się Ziemia, pozostaje w takiej proporcji do odległości gwiazd stałych, w jakiej środek sfery pozostaje do jej powierzchni.

- The Sand Reckoner

Arystarch wierzył więc, że gwiazdy są bardzo odległe, co jest ważnym krokiem. Dlatego nie było żadnej obserwowalnej paralaksy, czyli ruchu gwiazd względem siebie, podczas gdy Ziemia porusza się wokół Słońca. Gwiazdy są znacznie dalej niż zakładano w starożytności, a niewielka ilość paralaksy gwiazdowej jest wykrywalna tylko za pomocą teleskopów.

Stary model geocentryczny wyjaśniał paralaksę planetarną i zakładano, że jest powodem, dla którego nie obserwowano paralaksy gwiazdowej. Odrzucenie heliocentrycznego poglądu było powszechne, jak sugeruje następujący fragment z Plutarcha (O widocznej twarzy w orbicie Księżyca):

Klejstenes [współczesny Arystarchowi i przywódca stoików] uważał, że obowiązkiem Greków było oskarżenie Arystarcha o bezbożność za to, że wprowadził w ruch palenisko wszechświata... zakładając, że niebo pozostaje w spoczynku, a ziemia obraca się po skośnym okręgu, podczas gdy ona sama obraca się jednocześnie wokół własnej osi.

- Tassoul, Zwięzła historia fizyki Słońca i gwiazd

Jedynym znanym z nazwiska astronomem starożytności, o którym wiadomo, że popierał heliocentryczny model Arystarcha, był Seleucus, hellenistyczny astronom, który żył wiek po Arystarchu.

Teoria heliocentryczna została z powodzeniem przywrócona prawie 1800 lat później przez Kopernika, po czym Johannes Kepler i Isaac Newton podali teoretyczne wyjaśnienie oparte na prawach fizyki, a mianowicie prawach Keplera dotyczących ruchu planet oraz prawach Newtona dotyczących przyciągania grawitacyjnego i dynamiki.

Precesja

W bibliotece watykańskiej zachowały się dwa starożytne manuskrypty z szacunkami dotyczącymi długości roku. Jedynym starożytnym naukowcem, który podał dwie różne wartości, jest Arystarch. Obie są zbliżone do wartości używanych później przez Hipparchusa i Ptolemeusza, a wskazana precesja wynosi prawie dokładnie 1 stopień na wiek, co jest wartością zbyt niską. Precesja 1 stopnia na wiek była używana przez wszystkich późniejszych astronomów aż do czasów Arabów. Prawidłowa wartość w czasach Arystarcha wynosiła około 1,38 stopnia na wiek.

Obliczenia Arystarcha z III w. p.n.e. dotyczące względnych rozmiarów (od lewej) Słońca, Ziemi i Księżyca, z greckiej kopii z X w. n.e.