Nosferatu – symfonia grozy

Cast

• Max Schreck jako hrabia Orlok
• Gustav von Wangenheim jako Jonathan Harker
• Greta Schröder jako Ellen Hutter
• Aleksander Granach jako Knock
• Georg H. Schnell jako Harding
• Ruth Landshoff jako Ruth
• John Gottowt jako profesor Bulwer
• Gustav Botz jako profesor Sievers
• Max Nemetz jako Kapitan Empusa
• Wolfgang Heinz jako pierwszy oficer statku Empusa
• Heinrich Witte jako strażnik w przytułku
• Guido Herzfeld jako karczmarz
• Karl Etlinger jako uczeń Bulwera
• Hardy von Francois jako lekarz szpitalny
• Fanny Schreck jako pielęgniarka w szpitalu

Działka

W 1838 roku Thomas Hutter mieszka w fikcyjnym niemieckim mieście Wisborg. Jego tajemniczy pracodawca, agent nieruchomości Herr Knock, wysyła Huttera do Transylwanii, aby odwiedził nowego klienta o imieniu hrabia Orlok, który planuje kupić dom w Wisborgu. Hutter powierza swoją kochającą żonę Ellen swojemu dobremu przyjacielowi Hardingowi i siostrze Hardinga, Annie, zanim wyruszy w długą podróż. Zbliżając się do celu podróży w Karpatach, Hutter zatrzymuje się w gospodzie na obiad. Miejscowi przerażają się na samo wspomnienie imienia Orloka i odradzają mu podróż do zamku nocą, ostrzegając przed grasującym wilkołakiem.

Następnego dnia rano Hutter udaje się powozem na wysoką przełęcz, ale woźnica odmawia zabrania go dalej niż do mostu, gdyż zbliża się zmrok. Po przejechaniu mostu pojawia się kareta w czarnych płaszczach, a woźnica gestem nakazuje mu wejść na pokład. Hutter zostaje powitany na zamku przez hrabiego Orloka. Kiedy Hutter je kolację i przypadkowo skaleczy się w kciuk, Orlok próbuje wyssać krew, ale jego odepchnięty gość odciąga rękę.

Hutter budzi się rano w opustoszałym zamku i zauważa świeże nakłucia na szyi, które w liście, który wysyła konno kurierem do swojej oddanej żony, przypisuje komarom. Tej nocy Orlok podpisuje dokumenty kupna domu naprzeciwko domu Huttera w Wisborgu i zauważa zdjęcie żony Huttera, zauważając, że ma ona "piękną szyję".

Produkcja

Nosferatu jest jedyną produkcją Prana Film. Prana Film została założona w 1921 roku przez Enrico Dieckmanna i Albina Grau. Grau wpadł na pomysł nakręcenia filmu o wampirach; inspiracją były wojenne doświadczenia Grau'a: zimą 1916 roku serbski rolnik powiedział mu, że jego ojciec jest wampirem i jednym z Nieumarłych.

Diekmann i Grau powierzyli Henrikowi Galeenowi pracę nad scenariuszem inspirowanym powieścią Brama Stokera Dracula z 1897 roku, mimo że Prana Film nie posiadała praw do filmu. Galeen był doświadczonym specjalistą od mrocznego romantyzmu; pracował już wcześniej nad filmem Der Student von Prag (Student z Pragi) z 1913 roku oraz nad scenariuszem do filmu Der Golem, wie er in die Welt kam (Golem: Jak przyszedł na świat) z 1920 roku. Galeen osadził akcję w fikcyjnym północnoniemieckim mieście portowym o nazwie Wisborg i zmienił imiona postaci. Dodał pomysł, że wampir przyniósł zarazę do Wisborga przez szczury na statku. Pominął postać łowcy wampirów Van Helsinga. Niemiecki ekspresjonistyczny scenariusz Galeena był poetycko rytmiczny, ale nie był tak rozczłonkowany jak inne książki powstałe pod wpływem literackiego ekspresjonizmu, na przykład Carla Mayera. Lotte Eisner określiła scenariusz Galeena jako "voll Poesie, voll Rhythmus" ("pełen poezji, pełen rytmu").

Dieckmann i Gray pozyskali reżysera Friedricha Wilhelma Murnaua, który kręcił filmy do 1919 roku, ale już w pierwszych siedmiu produkcjach zyskał reputację utalentowanego filmowca. Gray, który studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Dreźnie, przejął kierownictwo artystyczne i zaprojektował scenografię i kostiumy. Za ścieżkę dźwiękową odpowiedzialny był dyrektor muzyczny Prana-Filmu Hans Erdmann. Nieznany aktor sceniczny Max Schreck z Monachium, został zaangażowany do roli tytułowej. Inne role wziął na ekspresjonistyczny teatr Max Reinhardt wyszkolonych aktorów, takich jak Greta Schröder, Gustav von Wangenheim, i Alexander Granach, były kolega z klasy w szkole aktorskiej Murnau Reinhardt w Deutsches Theater.

Zdjęcia do filmu rozpoczęły się w lipcu 1921 roku. Zdjęcia zewnętrzne kręcone były w Wismarze. Ujęcie z wieży kościoła Mariackiego nad rynkiem w Wismarze z Wasserkunst Wismar posłużyło jako ujęcie wprowadzające do sceny w Wisborgu. Inne miejsca akcji to Wassertor, dziedziniec kościoła Heiligen-Geist-Kirche oraz port. W Lubece opuszczony Salzspeicher posłużył jako nowy dom Nosferatu w Wisborgu, ten z dziedzińca kościelnego od strony kościoła Aegidienkirche posłużył jako Chaty, a w dole Depenau nosiciele trumien nieśli trumny. Wiele spacerów po Lubece odbyło się w polowaniu Knock, który zamówił Hutter w Yard of Füchting na spotkanie z hrabią. Dalsze ujęcia zewnętrzne miały miejsce w Lauenburgu, Rostocku i na Sylcie. Ekipa filmowa udała się w Karpaty, gdzie Zamek Orawski posłużył za tło dla na wpół zrujnowanego zamku Orloka. Wykorzystano również pobliskie miejsca: pobyt Huttera w Dolnym Kubinie; podróż rzeką z trumnami sfilmowana na Wagu; oraz panoramy Tatr Wysokich. Zdjęcia wnętrz kręcono w studiu JOFA w berlińskiej dzielnicy Johannisthal, a dalsze plenery w lesie Tegel. Części filmu rozgrywające się w Transylwanii były również kręcone na Słowacji.

Ze względu na koszty operator Fritz Arno Wagner miał do dyspozycji tylko jedną kamerę, dlatego też powstał tylko jeden oryginalny negatyw. Reżyser dokładnie trzymał się scenariusza Galeena, stosując się do odręcznych wskazówek dotyczących ustawienia kamery, oświetlenia i tym podobnych kwestii. Murnau przepisał jednak całkowicie 12 stron scenariusza, ponieważ w roboczym scenariuszu reżysera zabrakło tekstu Galeena. Dotyczyło to ostatniej sceny filmu, w której Ellen poświęca się, a wampir ginie w pierwszych promieniach słońca. Murnau przygotowywał się starannie; istniały szkice, które miały dokładnie odpowiadać każdej filmowanej scenie, a tempo gry aktorskiej kontrolował za pomocą metronomu.

Ponieważ w Nosferatu kamera była w większości statyczna i nieruchoma, Murnau wykorzystał ruch i zróżnicowanie w obrębie sztywnego kadru, aby zdynamizować scenę. Gdy statek Orloka powoli przesuwa się z prawej na lewą stronę ekranu filmowego, Murnau użył tego, by Eisner "potężny efekt wrażenia ruchu poprzecznego" podkreślił edukację. Służyło to temu samemu celowi subiektywizacji widoku kamery, np. gdy wampir filmowany na statku z perspektywy żaby lub stojący patrząc przez okna, części kadru i strzela do widoku. Punktem kulminacyjnym zsubiektywizowanego spojrzenia są sceny, w których postać wampira - zwrócona bezpośrednio do kamery - zwraca się do widzów, a tym samym czwarta ściana zostaje złamana: "Wampir wydaje się przez swój ogrom, wymiary ekranu, aby wysadzić i widzów bezpośrednio zagrażać".

Oryginalne logo dla Prana Film.


Ten Lübecker Salzspeicher posłużył za scenografię dla domu Orloka w Wisborgu.

Wydanie

Na krótko przed premierą w numerze 21 czasopisma "Bühne und Film" zamieszczono kampanię reklamową, zawierającą streszczenie, fotografie scen i pracy, sprawozdania z produkcji oraz eseje, w tym traktat o wampiryzmie autorstwa Albina Grau. Prapremiera Nosferatu odbyła się 4 marca 1922 roku w Marmorsaal berlińskiego ogrodu zoologicznego. Zaplanowano ją jako wielki wieczór towarzyski pod nazwą Das Fest des Nosferatu (Festiwal Nosferatu), a gości poproszono o przybycie w strojach biedermeierowskich. Sama premiera kinowa odbyła się 15 marca 1922 roku w berlińskim Primus-Palast.

Był to jedyny film Prana Film, ponieważ film okazał się porażką finansową jako limitowana wersja. UFA odmówiła przyjęcia filmu do programu swoich dużych kin, więc Nosferatu był wyświetlany tylko w kilku małych kinach. Stało się tak również dlatego, że Bram Stoker posiadał majątek, działający w imieniu wdowy po nim, Florence Stoker, która pozwała go o naruszenie praw autorskich i wygrała. Sąd nakazał spalić wszystkie istniejące kopie Nosferatu, ale jedna rzekoma kopia filmu była już rozprowadzana po całym świecie. Odbitki te były powielane przez lata.

W Marmorsaal (sali marmurowej) w berlińskim ogrodzie zoologicznym, przedstawionej na pocztówce z 1900 roku, odbyła się premiera Nosferatu.

Odbiór

Mimo porażki filmu i bankructwa Prana Film w 1922 roku, film zebrał pozytywne recenzje krytyków. Rotten Tomatoes podaje, że 98% krytycznych recenzji było pozytywnych (53 z 55 recenzji), ze średnią oceną 3.9/5, stwierdzając, że "Jedno z najbardziej wpływowych arcydzieł ery kina niemego, Nosferatu z jego niesamowitym, gotyckim klimatem - i mrożącą krew w żyłach kreacją Maxa Schrecka jako wampira - ustanowiło szablon dla kolejnych horrorów."

Roger Ebert nazwał go "bardziej efektywnym, bo jest" filmem "niemym". Podsumował,

"W koszmarach sennych nie ma repartycji. Ludzka mowa rozprasza cienie i sprawia, że pokój wydaje się normalny. Te rzeczy, które żyją tylko w nocy, nie muszą mówić, bo ich ofiary śpią, czekają."

Ulrich Gregor i Enno Patalas oceniają Nosferatu jako milowy krok w kinematografii Murnaua, ponieważ "po raz pierwszy był widoczny w każdej scenerii". Thomas Elsaesser twierdzi, że urok filmu wynika z konfliktu między techniczną perfekcją a jego głównie psychologicznym tematem aktorskim: "Poezja Murnaua, wynik był oderwany, prawie kliniczne zastosowanie technicznego mistrzostwa niemieckiej fotografii i pracy kamery w emocjonalnie naładowany, z głęboko zakorzenionych lęków i uczuć związanych tematów". Dream-jak, podświadomości pociągający prezentacji dać film "cień tylko rozszyfrować, ukryte logiki", utrzymują film "nadal silny charakter odwołania", mówi Thomas Koebner. Również Kreimeier Klaus podchwytuje ten filmowy efekt Nosferatu i zaświadcza o "autentyczności snu - i fikcyjnym (czyli opartym na konwencjach) charakterze tego, co nazywamy rzeczywistością."

William K. Everson ocenia, film cierpiał "pod ekstrawertyczny i mnóstwo objętych grać przez Aleksandra Granacha [...] i praktycznie wszystkich innych członków obsady ze strachu." Również Lotte H. Eisner skrytykował uciążliwe gry, występy aktorów były "nieistotne", co przypisują faktowi, że Murnau nie doświadczony w tym czasie w głównym aktorem było wystarczająco.

W innych mediach

W balecie Grohg Aarona Coplanda z 1922 roku (niepublikowanym i nieprzedstawionym do 1992 roku) Nosferatu posłużył za fizyczny model głównego bohatera i z grubsza podąża za fabułą.

Hugh Cornwell ze Stranglers i Robert Williams nagrali album Nosferatu jako "soundtrack" do filmu, poświęcony pamięci Maxa Schrecka; został on wydany w 1979 roku. Na okładce znalazło się zdjęcie z filmu.

W hołdzie Wernera Herzoga dla Nosferatu z 1979 roku, Nosferatu Wampir zagrał Klaus Kinski jako hrabia Dracula, a nie Orlok. W sequelu filmu Herzoga, zatytułowanym Wampir w Wenecji, wystąpił Kinski, tym razem jako Nosferatu, a Christopher Plummer jako Paris Catalano.

W filmie telewizyjnym Salem's Lot z 1979 roku wygląd pana Barlowa wzorowany był na wyglądzie hrabiego Orloka. W 1998 roku Wayne Keeley wydał Nosferatu: The First Vampire, w którym oryginalny film został zremasterowany do ścieżki dźwiękowej autorstwa Type O Negative i poprowadzony przez Davida Carradine'a.

Hollywoodzki film Cień wampira z 2000 roku opowiadał sekretną historię powstania Nosferatu, wyobrażając sobie, że aktor Max Schreck (grany przez Willema Dafoe) był prawdziwym wampirem, a reżyser F.W. Murnau (John Malkovich) był współwinny zatrudnieniu stwora w celu uzyskania realizmu.

Podobnie krótkometrażowy film "La duodécima hora" Rodrigo Plazy i krytyka filmowego Juanmy Ruiza sugerował ukryty spisek reżysera i producenta Nosferatu, F.W. Murnaua i Albina Grau, mający na celu ukrycie eliksiru wiecznego życia. W filmie, nakręconym jako mockumentary, wystąpili ikona horroru Paul Naschy oraz konserwator Nosferatu Luciano Berriatúa.

Powieść graficzna Nosferatu Christophera Howarda Wolfa z 2010 roku, autorstwa Viper Comics, opowiada fabułę oryginalnego filmu z 1922 roku we współczesnej scenerii i z nowoczesną obsadą.

W serialu Cartoon Network Adult Swim Mary Shelley's Frankenhole, parodiującym klasyczne horrory i postacie, Nosferatu pojawia się jako powracająca postać.