Referendum niepodległościowe

Tło

Quebec, prowincja w Konfederacji Kanadyjskiej od jej założenia w 1867 roku, zawsze był jedyną prowincją, w której najczęściej używanym językiem jest francuski. Quebec był również historycznie bardzo związany z kulturą francuską i kościołem katolickim, który był postrzegany jako kościół narodowy, kiedy francuscy koloniści zaczęli osiedlać się na terenach, które stały się Quebekiem. Wielu mieszkańców Quebeku ceni swoją francuską tożsamość i kulturę. Na początku lat 60-tych Quebec przeszedł Cichą Rewolucję, podczas której politycy oddzielili rolę kościoła od roli organizacji rządowych w procesie zwanym sekularyzacją. W tym okresie, grupy polityczne w prowincji zaczęły się identyfikować jako federaliści (którzy chcieli być częścią zjednoczonej Kanady) i suwerennościowcy (którzy chcieli, aby Quebec stał się suwerennym państwem narodowym, oddzielonym od Kanady).

Wybitnym suwerenistą był René Lévesque, który pomógł założyć Parti Québécois (PQ) z podobnie myślącymi separatystami. PQ zaproponowała "stowarzyszenie suwerennościowe", propozycję, aby Quebec był suwerennym państwem narodowym, ale jednocześnie dzielił partnerstwo gospodarcze z Kanadą. Pierwotnie PQ planowała ogłosić niepodległość po utworzeniu rządu, bez poddawania tego pod głosowanie w Quebecu. Zamiast tego PQ zdecydowała się na referendum, aby społeczność międzynarodowa mogła zaakceptować ich jako prawdziwie niepodległy naród.

PQ wygrała wybory w 1976 roku, pokonując rządzących w Quebecu Liberałów. Platforma kampanijna PQ zawierała obietnicę przeprowadzenia referendum w sprawie suwerenności podczas ich pierwszej kadencji. W rządzie PQ wprowadziła szereg popularnych reform dotyczących długoterminowych problemów w prowincji, w tym nacjonalistyczne ustawy frankofońskie, takie jak Bill 101, który wzmocnił francuski jako język urzędowy prowincji.

Przekonania PQ były w konflikcie z federalnym rządem liberalnym Pierre'a Elliota Trudeau, który nie zgadzał się z suwerennością Quebeku. Zamiast tego Trudeau nakłaniał mieszkańców Quebeku do szukania umocnienia na poziomie federalnym poprzez reformy, które zapewniały dwujęzyczność i ochronę praw jednostki. Trudeau był uważany za tak wielkiego przeciwnika suwerenności Quebeku, że Lévesque odmówił zwołania referendum, gdy Trudeau był premierem.

Postępowi Konserwatyści pod wodzą Joe Clarka zdobyli mniejszościowy rząd w wyborach federalnych 22 maja 1979 roku. Mniejszościowy rząd Clarka poczynił starania, aby rząd federalny nie był zaangażowany w referendum, pozostawiając zadanie reprezentowania głosów federalistów Claude'owi Ryanowi, nowemu liderowi Partii Liberalnej Quebecu.

21 czerwca 1979 roku Lévesque ogłosił, że obiecane referendum odbędzie się na wiosnę 1980 roku, a pytanie na karcie wyborczej zostanie ogłoszone przed Bożym Narodzeniem.

Kampania poprzedzająca referendum

1 listopada 1979 r. rząd Quebecu opublikował swoją propozycję konstytucyjną w białej księdze zatytułowanej Québec-Canada: A New Deal. Propozycja rządu Québecu dotycząca nowego partnerstwa między równymi sobie: Sovereignty-Association.

Dramatyczna zmiana nastąpiła w Ottawie 11 grudnia 1979 roku, kiedy to rząd Clarka niespodziewanie przegrał głosowanie nad wotum zaufania w sprawie ustawy budżetowej, co wymusiło wybory federalne. Trzy dni później Trudeau ogłosił swój powrót na stanowisko lidera Liberałów. Sondaże pokazywały, że Clark przegrał z łatwością.

Pytanie

Sformułowanie pytania referendalnego było przedmiotem debaty między członkami frakcji Parti Québécois. Niektórzy woleli proste sformułowanie skupiające się na tym, że Quebec stanie się suwerenny od Kanady. Lévesque zdawał sobie sprawę, że suwerenność-związek wymagałaby negocjacji z rządem Kanady. Lévesque zdecydował, że pytanie zostanie napisane tak, aby dawało rządowi Quebecu prawo do negocjacji z rządem Kanady, i że jeśli referendum przejdzie, odbędzie się drugie referendum po zawarciu umowy z rządem kanadyjskim, aby mieszkańcy Quebecu mogli zatwierdzić umowę lub zagłosować przeciwko niej. Czuł on również, że bezpieczeństwo drugiego referendum przekona wyborców do głosowania na "Tak".

Wywiązała się poważna debata na temat tego, czy "pytanie" zgodnie z ustawą o referendum może mieć więcej niż jedno zdanie: ostatecznym kompromisem było użycie średników.

Pytanie ogłoszone 20 grudnia 1979 r. brzmiało:

"Rząd Quebecu podał do publicznej wiadomości swoją propozycję wynegocjowania nowego porozumienia z resztą Kanady, opartego na równości narodów; porozumienie to umożliwiłoby Quebecowi uzyskanie wyłącznej władzy stanowienia swoich praw, nakładania swoich podatków i nawiązywania stosunków z zagranicą - innymi słowy suwerenności - a jednocześnie utrzymanie z Kanadą stowarzyszenia gospodarczego, w tym wspólnej waluty; każda zmiana statusu politycznego wynikająca z tych negocjacji zostanie wprowadzona w życie tylko za zgodą społeczeństwa w drodze kolejnego referendum; czy na tych warunkach udziela Pan/Pani rządowi Quebecu mandatu do negocjowania proponowanego porozumienia między Quebekiem a Kanadą?"

Lévesque, zwracając uwagę na jej uciążliwość, stwierdził, że jest ona przejrzysta i łatwo ją zrozumieć.

Debata legislacyjna

18 lutego 1980 roku federalni liberałowie zdobyli większość w Izbie Gmin i Trudeau powrócił na stanowisko premiera. Trudeau ogłosił, że Jean Chrétien będzie odpowiedzialny za federalną odpowiedź na referendum.

Telewizja została niedawno wprowadzona do Zgromadzenia Narodowego Quebecu, a debata legislacyjna na temat pytania referendalnego została zaplanowana na 4 marca 1980 roku. Debata trwała dwa tygodnie, a jej wynik był sukcesem PQ i klęską prowincjonalnych liberałów. Gabinet PQ, koordynowany przez lidera Izby Claude'a Charrona, przedstawił szczegółowy zarys swoich dossier i korzyści, które według nich miała im zapewnić suwerenność. Liberałowie nie wzięli pod uwagę tego, że widzowie telewizyjni będą postrzegać ich szybkie i drwiące riposty na temat pytania referendalnego jako nieistotne w porównaniu z długimi i szczegółowymi przemówieniami członków PQ. Liberałowie zdawali się nie być przygotowani, a Ryan, nieświadomy kamer telewizyjnych, został przyłapany na ziewaniu przy kilku okazjach podczas wystąpień liberałów.

Sondaże opublikowane po debatach pokazały, że głosy na "tak" i "nie" są mniej więcej równe, a większość frankofońskich wyborców opowiedziała się za stroną "tak".

Brunch des Yvettes

Mniej pomocne dla kampanii na "Tak" było wystąpienie byłej prezenterki telewizyjnej Lise Payette przed komisją w Montrealu, w którym wyśmiewała to, co uważała za samozadowolenie strony "Nie", wyobrażając sobie osobę, która planuje głosować na "Nie" jako Yvette - potulną uczennicę z podręczników szkolnych sprzed Cichej Rewolucji. Payette wykorzystała to również jako ogólny temat w legislaturze. Payette stwierdziła, że Ryan chce Quebecu pełnego "Yvettes" i że jego żona, Madeline Ryan, jest Yvette. Lise Bissonnette, popularna dziennikarka, odpowiedziała na osobisty atak Payette, pisząc sarkastyczny artykuł, w którym porównała karierę telewizyjną Payette z osiągnięciami pani Ryan w sektorze publicznym i prywatnym.

Payette przeprosiła podczas debaty legislacyjnej, ale ta uwaga i artykuł redakcyjny wywołały ruch. 30 marca grupa 1700 kobiet, wśród nich Madeline Ryan, zorganizowała brunch des Yvettes w Château Frontenac w Quebec City. Ruch rósł aż do wiecu w Forum Montrealskim 7 kwietnia, kiedy to 14.000 kobiet potępiło deklaracje ministra na temat kobiet i zamanifestowało swoje poparcie dla strony "Nie".

Kampania

15 kwietnia Lévesque ogłosił przed Zgromadzeniem Narodowym, że referendum odbędzie się 20 maja 1980 roku. Tego samego dnia, podczas otwarcia Izby Gmin, Trudeau ogłosił, że rząd Kanady w żadnym wypadku nie będzie negocjował w sprawie zjednoczenia suwerennego, ponieważ uznał, że pytanie jest zbyt niejasne, a władza rządu kanadyjskiego zbyt niepewna, aby to zrobić. Stwierdził również, że pytanie było zbyt niejasne, aby dać Lévesque'owi i PQ jakikolwiek mandat do ogłoszenia niepodległości, co uniemożliwiłoby jakikolwiek wynik głosowania na "Tak"; dla kontrastu zaproponował, że głosowanie na "Nie" doprowadziłoby do zmian konstytucyjnych. Jego stanowisko zostało poparte przez Clarka i lidera krajowej NDP Eda Broadbenta.

Kampania "Tak" była w początkowej fazie mało widoczna. Koncentrowała się na uzyskaniu szerokiej akceptacji dla suwerenności poprzez wyspecjalizowane "zgrupowania", którym wręczano specjalne certyfikaty podczas ceremonii prowadzonych przez Lévesque'a i innych ministrów gabinetu. Zgrupowania te były postrzegane jako próba pokazania szerokiego poparcia dla ruchu i wywołania rozmów na poziomie lokalnym, jednak próba stworzenia ich w niektórych silnie federalistycznych zawodach, takich jak prawnicy, wywołała ostry sprzeciw.

Kampania "Nie", prowadzona przez Ryana, była prowadzona jak tradycyjna kampania wyborcza, z Ryanem prowadzącym kampanię w ciągu dnia i wygłaszającym przemówienia na lokalnych arenach hokejowych w całym wiejskim Quebecu.

Kontrowersje wzbudził fakt, że rząd kanadyjski z własnej woli zaangażował się w referendum, pomimo postanowień prowincjonalnej Ustawy o Referendum, która ściśle ograniczała wszelką kampanię do wyznaczonych komitetów "Tak" i "Nie" z ustalonym budżetem. Politycy rządu kanadyjskiego występowali koordynowani przez ministra sprawiedliwości Jeana Chrétiena i Marca Lalonde'a, głównie spekulując na temat niepewności ekonomicznej, jaką może przynieść głosowanie na "tak". Chrétien argumentował, że prominentny członek PQ Claude Morin poświęciłby kanadyjską ropę naftową i cenę gazu narodowego, aby jeździć Cadillakiem ambasadorów. Lalonde argumentował, że emerytury są bezpośrednio zagrożone przez głosowanie na "tak". Choć początkowo niechętnie, Ryan zaczął akceptować i przyjmować pomoc rządu kanadyjskiego i kontynuował swoje wystąpienia w całym Quebecu.

Referendum wywołało niespotykaną mobilizację polityczną, a kampania była postrzegana jako traumatyczne wydarzenie w Quebecu, ponieważ trudny wybór pomiędzy "Tak" i "Nie" zburzył nacjonalistyczny konsensus, który istniał od czasów Cichej Rewolucji.

Trudeau w Paul Sauvé Arena

14 maja, sześć dni przed głosowaniem, Trudeau wystąpił po raz ostatni w wypełnionej po brzegi Paul Sauvé Arena, gdzie PQ świętowała swoje zwycięstwo w 1976 roku. Trudeau zaatakował kampanię na "tak" za brak jasnego pytania i stwierdził, że głosowanie na "tak" było ślepą uliczką, ponieważ reszta Kanady nie była związana pytaniem i było ono zbyt niejasne, aby dążyć do niepodległości w przypadku odmowy negocjacji.

Następnie Trudeau oświadczył, że zinterpretuje głosowanie na "nie" jako mandat do odnowienia federalizmu i zmiany konstytucji, stawiając na szali mandaty swoich posłów, jeśli nie dotrzyma tej obietnicy. Zwracając się do Kanadyjczyków spoza Quebecu w imieniu swoich posłów, Trudeau rzucił wyzwanie angielskiej Kanadzie, że zmiana musi nastąpić i że referendum nie może być interpretowane jako poparcie dla status quo.

Po tym Trudeau uderzył w emocjonalną nutę, przywołując uwagę Lévesque'a kilka dni wcześniej, że w czasie kampanii pokazuje swoją "elizejską" stronę. Trudeau szczegółowo opowiedział historię swoich rodziców, którzy mieli wielu przodków w Quebecu i zauważył, że jego pełne nazwisko jest zarówno nazwiskiem Québécois, jak i kanadyjskim. Następnie Trudeau zaczął wymieniać członków Parti Québécois, którzy mieli irlandzkie lub angielskie nazwiska. Ta riposta doprowadziła tłum do wrzawy, a Trudeau wyszedł przy śpiewach "Elliott".

Przemówienie, które skłoniło Morina do zastanowienia się, czy nie zmienił zdania, zostało odebrane jako śmiertelny cios dla obozu "Tak", pomimo prób Lévesque'a, by poddać w wątpliwość słowa Trudeau.

Wyniki

Bezpośrednie następstwa

Po sromotnej porażce, wyraźnie wzruszony Lévesque zwrócił się do swoich zwolenników, z których wielu pokazano na ekranie zalanych łzami. Lévesque rozpoczął swoje przemówienie od słów: "Moi drodzy przyjaciele, jeśli dobrze was rozumiem, mówicie: 'do następnego razu'". W przemówieniu nazwał zaangażowanie rządu kanadyjskiego w kampanię "skandalicznie niemoralnym" i podkreślił, że wynik musi zostać zaakceptowany i że teraz to rząd kanadyjski jest odpowiedzialny za zapewnienie zmian w konstytucji, które Trudeau obiecał. Na koniec Lévesque poprosił publiczność, aby zaśpiewała dla niego "Gens du Pays", ponieważ nie miał już głosu.

Claude Ryan wygłosił przemówienie późnym wieczorem. Po tym, jak odmówił Jean Chrétien'owi użycia mikrofonu, aby przemówić do zebranych, zaczął domagać się rozpisania wyborów i wymienił wszystkie okręgi, które głosowały na "nie". Przemówienie to zostało ogólnie odebrane jako bezduszne i surowe, szczególnie po emocjonalnych scenach w tłumie, które miały miejsce podczas przemówienia Lévesque'a. Trudeau przemówił potem do kraju w bardziej pojednawczym tonie, podkreślając potrzebę jedności po zranionych uczuciach i nadwerężonych przyjaźniach, które zostały spowodowane przez referendum. Następnego ranka Chrétien otrzymał zadanie stworzenia prowincjonalnego konsensusu.

Wydatki

Maksymalna kwota zatwierdzona przez ustawę o referendum: $2,122,257 ($0.50/głosującego x 4,244,514 głosujących)

Komitet "Nie":

• Dotacja państwowa ($0.25/głosującego): $1,061,128.50
• Kwota otrzymana przez partie polityczne: 987 754,04 USD
• Wpłaty wyborców: $11,572.60
• Fundusz ogółem: 2 060 455,11 USD
• Łączne wydatki na zobowiązania i absolutorium: 2.060.455,00 USD

"Tak" Komitet:

• Dotacja państwowa ($0.25/głos) : $1,061,128.50
• Kwota otrzymana przez partie polityczne: 683 000,00 USD
• Wpłaty wyborców: $305,118.05
• Fundusz ogółem: $2,049,246.55
• Suma wydatków na zobowiązania i na absolutorium: 2.047.834,00 USD

Efekty

Po referendum Trudeau spełnił swoją obietnicę, zwołując premierów prowincji na pierwszą konferencję ministrów. Na spotkaniu widać było oznaki impasu, a Lévesque zaskoczył obserwatorów jednocząc się z premierami dysydentami, którzy ciepło przyjęli jego decentralistyczne poglądy. Wobec braku współpracy ze strony premierów, Trudeau ogłosił wtedy swój zamiar jednostronnego patriarchatu konstytucji z Wielkiej Brytanii i zatwierdzenia karty praw i formuły zmiany konstytucji w ogólnokrajowym referendum.

W międzyczasie odbywały się wybory prowincjonalne w Quebecu. Pomimo krótkiego poreferendalnego marazmu, PQ z łatwością pokonała Liberałów Ryana w wyborach prowincyjnych w 1981 roku, prowadząc kampanię zarówno na temat swoich osiągnięć w rządzeniu, jak i przeciwko zamiarom Trudeau. Co znamienne, PQ nie obiecała przeprowadzenia drugiego referendum.

W odniesieniu do planów Trudeau, aby jednostronnie patriotyzować i zmienić konstytucję, nowo wybrany Lévesque, który początkowo opowiadał się za włączeniem weta Quebeku do nowej konstytucji, zgodził się z ośmioma innymi premierami (Gang Ośmiu) na propozycję, która nie pozwoliłaby Quebekowi na weto, ale pozwoliłaby na "rezygnację" z pewnych przedsięwzięć federalnych za rekompensatą.

Rząd federalny, nadal zainteresowany jednostronnym postępowaniem, zwrócił się do Sądu Najwyższego Kanady o opinię, czy jest do tego prawnie upoważniony. Sąd Najwyższy orzekł, że wszelkie zmiany konstytucyjne, łącznie z patriarchatem konstytucji, mogą być dokonywane jednostronnie zgodnie z literą prawa, ale na mocy niewiążącej konwencji "wymagany był znaczny stopień zgody prowincji".

Decyzja Sądu Najwyższego spowodowała ostateczne spotkanie pierwszych ministrów. Lévesque porzucił Gang Ośmiu i zdecydował się przyłączyć do Trudeau, opowiadając się za natychmiastową patriarchatem z obietnicą przyszłego referendum w innych sprawach. Pozostali premierzy, nie chcąc być postrzegani jako argumentujący przeciwko karcie praw, która była zawarta w propozycji zmian konstytucyjnych Trudeau, sformułowali wraz z Jeanem Chrétienem kompromisową propozycję, która była do zaakceptowania przez rząd kanadyjski. Do kompromisu doszło podczas spotkania w kuchni, które odbyło się po tym, jak Lévesque wyszedł na wieczór. W Quebecu ta noc była czasem nazywana "Nocą długich noży".

W wyniku kompromisu między premierami (innymi niż Lévesque) i rządem federalnym, rząd przegłosował konstytucję kanadyjską w Ustawie Konstytucyjnej z 1982 roku bez poparcia Lévesque'a lub Zgromadzenia Narodowego Quebecu. Rezultatem była druzgocąca porażka PQ, zwłaszcza po przegranej rządu Quebecu w jego sprawie Quebec Veto Reference. Zgromadzenie Narodowe Quebecu, w porównaniu z jego pozycją w 1976 roku, faktycznie straciło władzę pod rządami Lévesque'a i PQ.

Historyczna debata skupiłaby się na tym, czy poparcie i zgoda Trudeau na patriarchat były zgodne czy sprzeczne z jego zobowiązaniami, które złożył w przemówieniu w Paul Sauvé Arena. Trudeau bronił swoich działań, twierdząc, że dotrzymał obietnicy dostarczenia nowej konstytucji, która w całości mieściłaby się w Kanadzie i zawierałaby Kartę Praw. Nacjonaliści z Quebecu argumentują, że jest to zbyt dosłowne rozumienie jego słów i że w kontekście publiczności Québécois Trudeau obiecał, że Quebec otrzyma status zgodny z decentralizacyjnym poglądem na federalizm, albo jego posłowie podadzą się do dymisji.

W 1984 roku Brian Mulroney poprowadził Postępowych Konserwatystów do zwycięstwa w kraju, zobowiązawszy się w czasie kampanii, że spróbuje znaleźć sposób na uwzględnienie sprzeciwu Quebecu wobec konstytucji. Lévesque zobowiązał się do podjęcia ryzyka próby porozumienia się z Mulroneyem. Doprowadziło to do rozłamu w PQ, a następnie do rezygnacji Lévesque'a z polityki w 1985 roku. Po przegranej PQ przez liberałów Roberta Bourassy, rząd Mulroney'a rozpoczął negocjacje z Quebekiem w celu znalezienia porozumienia, które byłoby do zaakceptowania przez wszystkie prowincje. Porozumienie z Meech Lake z 1987 roku i porozumienie z Charlottetown z 1992 roku, pomimo jednogłośnej zgody premierów prowincji, zakończyły się dramatyczną porażką, która ożywiła ruch suwerennościowy.

PQ powróciła do władzy, kierowana przez twardego separatystę i byłego ministra finansów Jacques'a Parizeau, w 1994 roku. Parizeau zwołał drugie referendum w sprawie suwerenności w 1995 roku, które zawierało bardziej bezpośrednie pytanie. Referendum to zakończyło się porażką przy marginesie mniejszym niż 0,6%.